ص:2

ص:3

شیرین، پیراسته از تعقیدات در اختیار نسل جوان قرار داده علاوه بر این آنان را به نوشتن کتابی در موضوعی که منابع را در اختیارشان قرار داده دعوت می کند. از مؤسسه مذکور دیدار کوتاهی داشتیم، از کار و پشتکار و هدفمند بودن آثارشان اعجاب و تحسینم شعله ور شد، از خداوند منان افاضه بیشتر و توفیق افزونی برایشان خواستارم. به امید آنکه در مراحل غیرتفسیری هم از معارف اسلامی درهای وسیعی برویشان گشاده شود.

آمین رب العالمین .

21 ربیع الثانی 1425

21 خرداد 1383

ابوالقاسم خزعلی

ص:6

سوره های قرآن بیاورند ، قادر نخواهند بود . به این ترتیب قرآن همه منکران را دعوت به مبارزه با قرآن و یک سوره مانند آن می کند تا عجز آن ها، دلیل روشنی باشد بر اصالت این وحی آسمانی در رسالت الهی آورنده آن.

فَاِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النّارَ الَّتی وَقُودُهَا النّاسُ وَ الْحِجارَةُ اُعِدَّتْ لِلْکافِرینَ

اگر این کار را نکردید و هرگز نخواهید کرد از آتشی بترسید که هیزم آن ، بدن های مردم ( گنهکار ) و سنگ ها است که برای کافران مهیّا شده است .(1)پ

« وَقُود » به معنی آتش گیره است ، یعنی مادّه قابل اشتعال ، مانند هیزم ( نه به معنی آتش زنه همچون کبریت یا جرقّه ای که با سنگ های مخصوص ایجاد

ص:8

می کنند ) . آتش دوزخ از درون خود انسان ها و سنگ ها شعله ور می شود و با توجه به این حقیقت که امروز ثابت شده ، همه اجسام جهان در درون خود ، آتشی عظیم نهفته دارند ( یا به تعبیر دیگر انرژی هایی که قابل تبدیل به آتش هستند ) درک این معنی مشکل نیست و لزومی ندارد که آن آتش سوزان را شبیه آتش های معمولی این جهان بدانیم . در آیات 6 و 7 سوره هُمَزَة می خوانیم: « نارُ اللّهِ الْمُوقَدَةُ الَّتی تَطَّلِعُ عَلَی الاَْفْئِدَةِ : آتش سوزان پروردگار که از درون دل ها سرچشمه می گیرد و بر قلب ها سایه می افکند و از درون به برون سرایت می کند » ( بر عکس آتش های این جهان که از بیرون به درون می رسد ) .

ص:9

یا همان طور که در آیات 90 تا 93 سوره اسراء از زبان این گروه آمده ؛ « چرا پیامبراسلام، نهرها و چشمه های آب جاری از بیابان خشک مکه ظاهر نمی کند » ؟ « چرا قصری از طلا ندارد » ؟ « چرا به آسمان صعود نمی کند » ؟ و « چرا نامه ای ازسوی خدا از آسمان برای آن ها نمی آورد » ؟

بدون شک پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله معجزات دیگری غیر از قرآن مجید داشته و تواریخ نیز باصراحت از آن سخن می گوید ، ولی آن ها با این سخنانشان دنبال تحصیل معجزه نبودند ، بلکه از یک سو می خواستند اعجاز قرآن را نادیده بگیرند و از سوی دیگر تقاضای معجزات اقتراحی داشتند ( منظور از معجزات اقتراحی این است که پیامبر صلی الله علیه و آله طبق تمایلات این و آن ، هر امر خارق العاده ای را که پیشنهاد کنند ، انجام دهد ، مثلاً این یکی پیشنهاد خارج ساختن چشمه های آب کند، دیگری بگوید : من قبول ندارم باید کوه های مکه را طلا کنی ، سومی هم بهانه

ص:11

بگیرد که این کافی نیست باید به آسمان صعود کنی و به این ترتیب معجزه را بازیچه بی ارزشی کنند و تازه آخرکار بعداز دیدن همه این ها او را ساحر بخوانند ).

به هرحال قرآن برای پاسخگویی به این بهانه جویان لجوج،از دوراه واردمی شود؛

نخست می گوید : « قُلْ اِنَّمَا الاْیاتُ عِنْدَ اللّهِ وَ اِنَّما اَنَا نَذیرٌ مُبینٌ » .

او می داند چه معجزه ای باچه زمانی و برای چه اقوامی متناسب است ، او می داند چه افرادی درصدد تحقیق و پی جویی حقند و باید خارق عادات به آن ها نشان دهد و چه افرادی بهانه گیرند و دنبال هوای نفس ؟

تنهاوظیفه من انذار و تبلیغ است و بیان کلام خدا،اماارائه معجزات وخارق عادات، تنها به اختیار ذات پاک اواست .

اَوَ لَمْ یَکْفِهِمْ اَنّا اَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ یُتْلی عَلَیْهِمْ اِنَّ فی ذلِکَ لَرَحْمَةً وَ ذِکْری لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ

ص:12

آیا برای آن ها کافی نیست که این کتاب آسمانی را بر تو نازل کردیم که پیوسته بر آن ها تلاوت می شود ؟ در این ، رحمت و تذکری است برای کسانی که ایمان می آورند .(1)

آن هاتقاضای معجزات جسمانی می کنند ، درحالی که قرآن برترین معجزه معنوی است .

آن ها تقاضای معجزه زودگذری دارند ، در حالی که قرآن معجزه ای است جاویدان و شب و روز آیاتش بر آن ها خوانده می شود .

آیا امکان دارد انسانی درس نخوانده و حتی اگر فرضا درس خوانده بود ، کتابی با این محتوا و این جاذبه عجیب که فوق توانایی انسان ها است ، بیاورد و

ص:13

عموم جهانیان را دعوت به مقابله کند و همه در برابر آن عاجز و ناتوان بمانند ؟

اگر به راستی منظور آن ها معجزه است ، ما به وسیله نزول قرآن ، بیش از آن چه آن ها تقاضا دارند ، در اختیارشان گذارده ایم ، ولی نه ، آن ها حق طلب نیستند ، بهانه جو هستند .

پیامبری که دعوتش جهان گیر است و باید قرون و اعصار آینده را نیز دربرگیرد ، باید معجزه روحانی و عقلانی روشنی داشته باشد که فکر همه اندیشمندان و صاحب خردان را به سوی خود جذب کند ، مسلما برای چنین هدفی ، قرآن مناسب است نه عصای موسی و ید بیضاء .

و در پایان آیه برای تأکید و توضیح بیشتر می گوید : «اِنَّ فی ذلِکَ لَرَحْمَةً وَ ذِکْری لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ».

آری قرآن هم رحمت است و هم وسیله یادآوری ، اما برای گروه باایمان ،

ص:14

برای آن ها که درهای قلب خود را به روی حقیقت گشوده اند ، برای آن ها که طالب نورند و خواهان پیدا کردن راه ، آن ها این رحمت الهی را با تمام وجود خود احساس می کنند و در پرتو آن آرامش می یابند ، آن ها هربار که آیات قرآن را می خوانند ، تذکر تازه ای می یابند .

تفاوت آن با « تَفَکُّر » ، این است که تفکّر مربوط به بررسی علل و خصوصیات یک موجود است، اما «تدبّر» مربوط به بررسی عواقب و نتایج آن است، از آیه فوق چند مطلب استفاده می شود :

1 مردم موظّفند که درباره اصول دین و مسائلی همانند صدق دعوی پیامبر صلی الله علیه و آله و حقّانیّت قرآن مطالعه و بررسی کنند و از تقلید و قضاوت های کورکورانه بپرهیزند .

2 قرآن ، برخلاف آن چه بعضی می پندارند ، برای همه قابل درک و فهم است زیرا اگر قابل درک و فهم نبود دستور به « تدبّر » در آن داده نمی شد .

3 یکی از دلایل حقّانیت قرآن و این که از طرف خدا نازل شده این است که در سراسر آن تضادّ و اختلاف نیست برای روشن شدن این حقیقت به توضیح

ص:16

زیر توجه فرمایید .

« روحیّات هر انسانی دائما در تغییر است قانون تکامل در شرایط عادی در صورتی که وضع استثنایی به وجود نیاید انسان و روحیّات افکار او را هم در برمی گیرد و دائما با گذشت روز و ماه و سال ، زبان و فکر و سخنان انسان ها را دگرگون می سازد ، اگر با دقّت نگاه کنیم هرگز نوشته های یک نفر نویسنده یکسان نیست بلکه آغاز و انجام یک کتاب نیز تفاوت دارد ، مخصوصا اگر کسی در کوران حوادث بزرگ قرار گرفته باشد حوادثی که پایه یک انقلاب فکری و اجتماعی و عقیده ای همه جانبه را پی ریزی کند او هر قدر بخواهد سخنان خود را یکسان و یکنواخت و عطف به سابق تحویل دهد قادر نیست ، به خصوص اگر او درس نخوانده و پرورش یافته یک محیط کاملاً عقب افتاده ای باشد .

امّا قرآن که در مدت 23 سال بر طبق احتیاجات و نیازمندی های تربیتی مردم

ص:17

در شرایط و ظروف کاملاً مختلف نازل شده ، کتابی است که درباره موضوعات کاملاً متنوّع سخن می گوید و مانند کتاب های معمولی که تنها یک بحث اجتماعی یا سیاسی یا فلسفی یا حقوقی یا تاریخی را تعقیب می کند نیست ، بلکه گاهی درباره توحید و اسرار آفرینش و زمانی درباره احکام و قوانین و آداب و سنن ، وقت دیگر درباره امّت های پیشین و سرگذشت تکان دهنده آنان و زمانی درباره مواعظ و نصایح و عبادات و رابطه بندگان با خدا سخن می گوید و به گفته دکتر گوستاولبون قرآن کتاب آسمانی مسلمانان منحصر به تعالیم و دستورهای مذهبی تنها نیست بلکه دستورهای سیاسی و اجتماعی مسلمانان نیز در آن درج است .

چنین کتاب با این مشخّصات عادتا ممکن نیست خالی از تضادّ و تناقض و مختلف گویی و نوسان های زیاد باشد ، امّا هنگامی که می بینیم با تمام این جهات

ص:18

همه آیات آن هماهنگ ، خالی از هر گونه تضادّ و اختلاف و ناموزونی است ، به خوبی می توانیم حدس بزنیم که این کتاب زاییده افکار انسان هانیست بلکه از ناحیه خداونداست چنان که خودقرآن این حقیقت را در آیه فوق بیان کرده است » .(1)

می بایست یا ادّعای هر مدّعی را بپذیرند و یا دعوت همه را رد کنند ، اگر همه را بپذیرند ، پیدا است چه هرج و مرجی به وجود می آید و دین خدا به چه صورت جلوه خواهد کرد و اگر هیچ کدام را نپذیرند ، آن هم نتیجه اش گمراهی و عقب ماندگی است. بنابراین همان دلیلی که اصل بعثت پیامبران را الزامی می شمارد ، می گوید : پیامبران راستین می بایست نشانه ای همراه داشته باشند که علامت امتیاز آنان از مدّعیان دروغین و سند حقّانیّت آن ها باشد . روی این اصل لازم است هر پیامبری ، معجزه ای بیاورد که گواه صدق رسالتش گردد . و همان طور که از لفظ « مُعْجِزَة » پیدا است ، باید پیامبر صلی الله علیه و آله قدرت بر انجام کارهای خارق العاده ای داشته باشد که دیگران از انجام آن «عاجز» باشند . پیامبری که معجزه دارد ، لازم است مردم را به « مقابله به مثل » دعوت کند ، او باید علامت و نشانه درستی گفتار خود را معجزه خویش معرفی نماید ، تا اگر دیگران می توانند ، همانند آن را بیاورند ، این کار را اصطلاحا « تَحَدّی » گویند .

ص:20

است که از نظر اهمیت و شناخت ، کشف نیوتن را در جاذبه تداعی می کند. یک قرآن شناس بزرگ نقطه شروع کارش این مسأله ساده است که آیات نازل شده درمکه کوتاه است و آیات نازل شده در مدینه ، بلند ، این یک مسأله طبیعی است ، هر نویسنده یا سخنران ورزیده ، طول جملات و آهنگ کلمات سخنش را برحسب موضوع سخن تغییرمی دهد ؛ مسائل توصیفی ، جملات کوتاه و مسائل تحلیلی و استدلالی، بلند ، آن جا که سخن ، تحریکی و انتقادی و یا بیان اصول کلی اعتقادی است ، لحن شعاری می شود و عبارات کوتاه و آن جا که شروع داستان است و بیان کلام در نتیجه گیری های اخلاقی و ... لحن ، آرام و عبارات طولانی و آهنگ نرم. مسائل طرح شده در مکه از نوع اول است و مسائل طرح شده در مدینه ، از نوع دوم ، چه در مکّه آغاز یک نهضت است و بیان اصول کلی اعتقادی و انتقادی و در مدینه ، یک جامعه و مسائل حقوقی و اخلاقی و قصه های تاریخی و

ص:22

نتیجه گیری های فکری و علمی. اما قرآن یک سخن گفتن طبیعی است و ناچار تابع سبک زیبا و بلیغ سخن گفتن بشر و درنتیجه رعایت کوتاهی و بلندی آیات نیز به تناسب مفاهیم . اما اگر قبول کنیم که این کلام در عین حال که یک کتاب است ، یک طبیعت نیز هست ، باید این کوتاهی و بلندی درعین حال بی حساب نباشد و طبق یک قاعده دقیق علمی از آیات کوتاه آغاز کند و یکنواخت و تصاعدی رو به آیات بلند رود ، بر این اساس باید طول هر آیه ای کوتاه تر از آیه نازل شده سال بعد و بلندتر از آیه نازل شده سال پیش باشد و اندازه این طولانی شدن ، اندازه ای دقیق و حساب شده باشد ، بنابراین در طول 23 سال که وحی نازل می شده است ، باید 23 طول معدل در آیات داشته باشیم. بر این قاعده می توانیم 23 ستون داشته باشیم که همه آیات برحسب طول در این ستون ها تقسیم بندی شود، حال از کجا می توانیم بفهمیم که این تقسیم بندی ها درست است ؟ می دانیم که شأن نزول

ص:23

بعضی از آیات قرآن معلوم است ، برخی را روایات تاریخی معین کرده و صریحا گفته که در چه سالی نازل شده است و برخی را از روی مفاهیم آن می توان تعیین کرد ؛ مثلاً آیاتی که احکامی چون تغییر قبله ، حرمت شراب ، وضع حجاب ، زکات و خمس را بیان می کند و آیاتی که از « هجرت » سخن می گویند، سال تعیین این احکام معلوم است. با شگفتی فوق العاده می بینیم که این آیات که سال نزول آن ها معین است درست در همان ستون هایی قرار می گیرند که در این جدول از نظر معدل طول آیات ویژه هر سال فرض شده اند. آن چه جالب تر است ، پیداشدن دو سه مورد استثنایی است . به این معنی که سوره « مائده » آخرین سوره بزرگ نازل شده است ، درحالی که چند آیه از آن طبق فرمول ، باید در سال های اولیه نازل شده باشد ، پس از تحقیق در متون تفاسیر و روایات اسلامی ، اقوال مفسران معتبری را می یابیم که گفته اند : این چند آیه در اوایل نازل شده ، اما از نظر تدوین

ص:24

به دستور پیامبر در سوره « مائده » جای داده شده است ، به این طریق می توان سال نزول هر آیه را از روی این ملاک ریاضی تعیین کرد و قرآن را برحسب سال نزول نیز تدوین نمود. چه سخنوری است در عالم که بتوان از روی طول عبارت ، سال ادای هر جمله اش را معین کرد ؟ خصوصا که این متن کتابی نباشد که مثل یک اثر علمی یا ادبی نویسنده اش نشسته باشد و آن را در یک مدت معین و پیوسته نوشته و بر زبانش رفته و به ویژه کتابی نباشد که نویسنده اش در یک موضوع یا حتی زمینه تعیین شده ای تألیف کرده باشد ، بلکه مسائل گوناگونی است که به تدریج برحسب نیاز جامعه و در پاسخ به سؤالاتی که عنوان می شود ، حوادث یا مسائلی که در مسیر مبارزه طولانی مطرح می شود ، به

ص:25

وسیله رهبر بیان و سپس جمع آوری و تنظیم شده است (1) بلکه به گفته بعضی از مفسران ، آهنگ مخصوص لغات و کلمات قرآن نیز در نوع خود معجزه آسا است. شواهد گوناگون جالبی برای این موضوع ذکرکرده اند، ازجمله جریان زیر که برای سید قطب مفسر معروف واقع شده است ؛ او در ذیل آیه مورد بحث چنین می گوید: من از حوادثی که برای دیگران واقع شده ، سخنی نمی گویم ، تنها حادثه ای را بیان می کنم که برای خود من واقع شد و شش نفر ناظر آن بودند ( خودم و پنج نفر دیگر ). ما شش نفر از مسلمانان بودیم که با یک کشتی مصری ،

اقیانوس اطلس را به سوی نیویورک می پیمودیم ، مسافران کشتی 120 مرد و زن بودند و کسی در میان مسافران جز ما مسلمان نبود ، روز جمعه به این فکر

ص:26

افتادیم که نماز جمعه را در قلب اقیانوس و بر روی کشتی به جا آوریم ، و ما علاوه بر اقامه فریضه مذهبی مایل بودیم یک حماسه اسلامی در مقابل یک مبشرمسیحی که در داخل کشتی نیز دست از برنامه تبلیغاتی خود برنمی داشت ، بیافرینیم ، خصوصا این که او حتی مایل بود مارا هم به مسیحیت تبلیغ کند. ناخدای کشتی که یک انگلیسی بود ، موافقت کرد که ما نماز جماعت را در صفحه کشتی تشکیل دهیم و به کارکنان کشتی نیز که همه از مسلمانان آفریقا بودند ، نیز اجازه داده شد که با ما نماز بخوانند و آن ها از این جریان بسیار خوشحال شدند ، زیرا این اولین باری بود که نماز جمعه بر روی کشتی انجام می گرفت. من ( سیدقطب ) به خواندن خطبه نمازجمعه و امامت پرداختم و جالب این که مسافران غیرمسلمان اطراف ما حلقه زده بودند و بادقت مراقب انجام این فریضه اسلامی بودند. پس از پایان نماز ، گروه زیادی از آن ها نزد ما آمدند و این موفقیت

ص:27

را به ما تبریک گفتند ولی در میان این گروه ، خانمی بود که بعدا فهمیدیم یک زن مسیحی یوگسلاوی است که از جهنم « تیتو » و کمونیسم او ، فرار کرده است. او فوق العاده تحت تأثیر نماز ما قرار گرفته بود ، به حدی که اشک از چشمانش سرازیر بود و قادر به کنترل خویشتن نبود. او به زبان انگلیسی ساده و آمیخته با تأثر شدید و خضوع و خشوع خاصی سخن می گفت و از جمله سخنانش این بود که ؛ بگویید ببینم کشیش شما با چه لغتی سخن می گفت ؟ ( او فکر می کرد که حتما باید کشیش یا یک مرد روحانی اقامه نماز کند ، آن چنان که در نزد مسیحیان است، ولی ما به زودی به او حالی کردیم که این برنامه اسلامی را هر مسلمان باایمانی می تواند انجام دهد ) و سرانجام به او گفتیم که ما با لغت عربی صحبت می کردیم. ولی او گفت : من هرچند یک کلمه ازمطالب شما را نفهمیدم ، اما به وضوح دیدم که این کلمات آهنگ عجیبی داشت اما از این مهم تر مطلبی که نظر مرا فوق العاده به

ص:28

خود جلب کرد ، این بود که در لابلای خطبه امام شما جمله هایی وجود داشت که از بقیه ممتاز بود ، آن ها دارای آهنگ فوق العاده مؤثر و عمیقی بودند ، آن چنان که لرزه بر اندام من انداخت ، یقینا این جمله ها مطالب دیگری بودند ، فکر می کنم امام شما به هنگامی که این جمله ها را ادا می کرد ، مملو از روح القدس شده بود. ما کمی فکر کردیم و متوجه شدیم این جمله ها همان آیاتی از قرآن بود که من در اثناء خطبه و در نماز آن ها را می خواندم ، این موضوع ما را تکان داد و متوجه این نکته ساخت که آهنگ خاص قرآن آن چنان مؤثر است که حتی بانویی را که یک کلمه مفهوم آن را نمی فهمد، تحت تأثیر شدید خود قرار می دهد .(1)

ص:29

حتّی افرادی که به احتمال ضعیفی ممکن است به معارضه با قرآن برخاسته باشند ، تاریخ نام آن ها را ضبط کرده است ، از جمله نام « عبد اللّه بن مُقَفَّع » را برده اند که او کتاب « الدُّرَّةُ الیَتیمَة » را به همین منظور نوشته است. در صورتی که کتاب مزبور هم اکنون در اختیار ما است و چندین بار چاپ شده است و کوچک ترین اشاره ای در آن کتاب به این مطلب نشده است ، نمی دانیم چه طور این نسبت را به اوداده اند ؟ نام مُتَنَبِّیّ « احمد بن حسین کوفی » را در این زمره نیز ذکر کرده اند که ادّعای نبوّت نموده است ، در صورتی که قرائن زیادی نشان می دهدکه داعیه او بیشتر بلندپروازی محرومیت های خانوادگی و حسّ جاه طلبی بوده است. « ابوالعلای مَعَرّی » نیز متهم به این امر شده است ، گرچه از او سخنان زننده ای نسبت به اسلام نقل شده ، اما هیچ وقت داعیه مبارزه با قرآن را نداشته است ، بلکه جملات جالبی درباره عظمت قرآن گفته است . ولی « مُسَیْلَمَه کَذّاب » از

ص:31

مردم یمامه،مسلّماازکسانی است که به مبارزه با قرآن برخاسته و به اصطلاح آیاتی آورده است که جنبه تفریحی آن بیشتراست، بدنیست چندجمله از آن هارا در این جا بیاوریم که دقت در محتوای آنها بهترین دلیل بر سستی عبارات نقل شده می باشد؛

1 در برابر سوره « ذاریات » این جمله ها را آورده است ؛ « وَ الْمُبَذِّراتِ بَذْرا وَ الْحاصِداتِ حَصْدا وَ الذّارِیاتِ قُمْحا وَ الطّاحِناتِ طَحْنا وَ الْعاجِناتِ عَجْنا وَ الْخابِزاتِ خُبْزا وَ الثّارِداتِ ثَرْدا وَ اللاّقِماتِ لُقْما اِهالَةً وَ سَمْنا : قسم به دهقانان و کشاورزان ، قسم به دروکنندگان ، قسم به جداکنندگان کاه از گندم ، قسم به خمیرکنندگان ، قسم به نان پزندگان ، قسم به تریدکنندگان ، قسم به آن کسانی که لقمه های چرب و نرم برمی دارند » .(1)

ص:32

2 « یا ضَفْدَعُ بِنْتُ ضَفْدَعٍ ، نَقّی ما تَنِقّینَ ، نِصْفُکَ فِی الْماءِ وَ نِصْفُکَ فِی الطّینِ ، لاَ الْماءَ تُکَدِّرینَ وَ لاَ الشّارِبَ تَمْنَعینَ : ای قورباغه دختر قورباغه ، آن چه می خواهی ، صدا کن ، نیمی از تو در آب و نیمی دیگر در گِل است ، نه آب را گِل آلود می کنی و نه کسی را از آب خوردن جلوگیری می نمایی » .(1)

این آیه از جمله آیاتی است که باصراحت اعجاز قرآن را بیان می کند نه تنها همه قرآن را بلکه حتی اعجاز یک سوره را و از همه جهانیان بدون استثناء دعوت می کند که اگر معتقدید این آیات از طرف خدا نیست ، همانند و یا حداقل همانند یک سوره آن را بیاورید. و همان گونه که در جلد 1 « تفسیر نمونه » ، ذیل آیه 23 سوره بقره بیان شده است ، در آیات قرآن گاهی « تَحَدّی » یعنی دعوت به مبارزه نسبت به مجموع قرآن و گاهی به ده سوره و گاهی به یک سوره شده است و این نشان می دهد که جزء و کل قرآن ، همه اعجاز است و چون سوره معینی ذکر نشده ، هر سوره از قرآن را نیز شامل می شود. البته شک نیست که اعجاز قرآن منحصر به جنبه فصاحت و بلاغت و شیرینی بیان و رسایی تعبیرات آن چنان که گروهی از قدمای مفسرین فکر کرده اند نیست ، بلکه علاوه بر این ها از نظر بیان

معارف دینی و علومی که تا آن روز شناخته نشده بود و بیان احکام و

ص:34

قوانین و ذکر تواریخ پیشین پیراسته از هرگونه خطا و خرافات و عدم وجود تضاد و اختلاف در آن ، نیز جنبه اعجاز دارد .(1)

عرب ، انسان ها و حتّی موجودات عاقل غیرانسانی ، دانشمندان ، فلاسفه ، ادباء ، مورخان ، نوابغ و غیر نوابغ ، خلاصه همه را بدون استثناء دعوت به مقابله با قرآن کرده است و می گوید اگر فکر می کنید قرآن سخن خدا نیست و ساخته مغز بشر است ، شما هم انسان هستید ، همانند آن را بیاورید و هرگاه بعد از تلاش و کوشش همگانی، خودرا ناتوان یافتید، این بهترین دلیل بر معجزه بودن قرآن است.

این دعوت به مقابله که در اصطلاح علماء عقاید ، « تَحَدّی » نامیده می شود یکی از ارکان هر معجزه است و هر جا چنین تعبیری به میان آمد به روشنی می فهمیم که آن موضوع ، از معجزات است .

وَ لَقَدْ صَرَّفْنا لِلنّاسِ فی هذَا الْقُرْانِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ فَاَبیاَکْثَرُ النّاسِ اِلاّ کُفُورا

ما در این قرآن برای مردم از هر چیز نمونه ای آوردیم ( و همه معارف

ص:36

در آن جمع است ) اما اکثر مردم ( در برابر آن ) جز انکار حق ، کاری ندارند .(1)

« صَرَّفْنا » از ماده « تصریف » به معنی تغییر ، یا تبدیل آمده است .

« کُفُور » به معنی انکار حق است .

گذشته پیامبر اسلام در محیطی پرورش یافته بود که از علم و دانش محدود بشری آن زمان نیز خبری نبود ، آیا وجود این همه محتوای متنوع در زمینه های توحیدی و اخلاقی و اجتماعی و سیاسی و نظامی دلیل بر این نیست که مغز انسان تراوش نکرده بلکه از ناحیه خدا است .

و به همین دلیل اگر جن و انس جمع شوند که همانند آن را بیاورند قادر نخواهند بود .

ص:37

فرض کنیم تمام دانشمندان امروز و متخصصان علوم مختلف جمع شوند دائرة المعارفی تنظیم کنند و آن را در قالب بهترین عبارات بریزند ممکن است این مجموعه برای امروز جامعیت داشته باشد امّا مسلما برای پنجاه سال بعد نه تنها ناقص و نارسا بلکه آثار کهنگی از آن می بارد .

درحالی که قرآن در هرعصر و زمانی که خوانده می شود مخصوصا در عصر ما، آن چنان است که گویی «امروز» و «برای امروز» نازل شده و هیچ اثری از گذشت زمان در آن دیده نمی شود.

ص:38

در هر سطحی از فکر و اندیشه باشد و در هر مرحله ای از نیاز روحی ، به مقدار فکر و نیاز خویش از آن بهره می گیرد .

2 وصف دیگرش این است که مجموعه ای کامل است ، زیرا « قرآن » از ماده قرائت در اصل به معنی جمع کردن اجزای سخن است .

3 در توصیف سوم فصاحت و بلاغت مخصوص آن را بیان می کند ، که حقایق را صریح و دقیق و بی کم و کاست و گویا و رسا و در عین حال زیبا و جذاب منعکس می سازد.

4 توصیف چهارم و پنجم بیانگر تأثیر عمیق تربیتی آن است ، از طریق بشارت و انذار ، گاه چنان آیاتش در تشویق نیکان و پاکان اوج می گیرد ، که تمام وجود انسان را به وجد می آورد و گاه در تهدید و انذار فاسدان و مجرمان چنان تکان دهنده است که مو بر تن انسان راست می شود و این دو اصل تربیتی را

ص:40

دوش به دوش یکدیگر در آیاتش پیش می برد.

ولی افسوس که متعصبان لجوج گوش شنوا ندارند ، گویی کرند و هیچ نمی شنوند ، گوش ظاهرشان سالم است ، ولی روح شنوایی و درک حقایق را از محتوای کلام از دست داده اند .

یاد هدف خلقت انسان. آری عامل مهم بدبختی انسان ها ، فراموشی و غفلت است و قرآن مجید آن را زایل می کند .

آری بلای بزرگ گمراهان و گنهکاران، همان فراموشی است، تا آن جاکه حتی خویشتن و ارزش های وجودی خویش رافراموش می کنند،چنان که درآیه19 سوره حشر آمده: «وَ لا تَکُونُوا کَالَّذینَ نَسُوااللّهَ فَاَنْساهُمْ اَنْفُسَهُمْ اوُلئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ: مانند کسانی نباشید که خدا را فراموش کردند، خداوند خودشان را نیز از یادشان برد، آن ها فاسقانند».

و قرآن وسیله ای برای شکافتن این پرده های نسیان و نوری برای برطرف ساختن ظلمات غفلت و فراموش کاری است ، آیاتش انسان را به یاد خدا و معاد می اندازد و جمله هایش ، انسان را به ارزش های وجودی خویش آشنا می سازد .

ص:42

نَبِیّا » . (1)

و نیز روشن ساخت که مسیح ، تنها از مادر و بدون پدر تولد یافته و این امر محالی نیست ، چرا که خداوند آدم را بدون پدر و مادر و تنها از خاک آفرید « اِنَّ مَثَلَ عیسی عِنْدَاللّهِ کَمَثَلِ ادَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ » .(2)

و در مورد پیامبری که اوصافش در تورات آمده آن را به روشنی بر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله منطبق می داند چرا که بر هیچ کس همچون او منطبق نمی شود .

به هرحال یکی از رسالت های قرآن مبارزه با اختلافاتی است که به خاطر آمیخته شدن « خرافات » با « حقایق تعلیمات انبیاء » به وجود آمده بود و هر پیامبری وظیفه دارد که به اختلافات ناشی از تحریف ها و آمیختن حق و باطل

ص:44

پایان دهد و چون چنین کاری از یک فرد درس نخوانده برخاسته از محیط جهل ممکن نیست روشن می شود که از سوی خدا است .

وَ اِنَّهُ لَهُدیً وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنینَ و مایه هدایت و رحمت برای مؤمنان است .(1)

آری هدایت و رحمت است از نظر اختلاف زدایی و مبارزه با خرافات.

هدایت و رحمت است از این جهت که هم راه را نشان می دهد و هم طرز پیمودن راه را .

و ذکر « مُؤْمِنین » در این جابه خصوص ، به خاطر آن است که تامرحله ای ازایمان یعنی آمادگی برای پذیرش حق و تسلیم در برابر پروردگار در انسان نباشد از این منبع پرفیض الهی بهره نخواهد برد .

ص:45

مفیدو مغذّی را رهامی سازد، آن هانیز بااعمال خود تمام ارزش و شخصیّت خویش را ازدست می دهند.

تفکّر در آیات قرآن برای هر انسان پاک دل و حقّ جویی روشن کننده راه ها است و با مطالعه این آیات می توان به صدق دعوت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و عظمت قرآن پی برد ، ولی این حقیقت را تنها کسانی درک می کنند که قلبشان بر اثر گناه تاریک نشده باشد ، بنابراین جای تعجّب نیست که فاسقان و آلودگان به گناه و آن ها که از اطاعت فرمان خدا سر باز زده اند ، هرگز به آن ایمان نیاورند .

ص:47

«اَفَلا یَتَدَبَّروُنَ الْقُرآنَ أَمْ عَلی قُلُوبٍ أَقْفالُها» (1)

(پس چرا در این قرآن ژرف نمی اندیشند؟ و اگر از نزد غیرخدا می بود، در آن ناهماهنگی و تضاد بسیاری می یافتند) .

مخاطبین این آیات کسانی هستند که به حقانیّت الهی این کتاب به دیده تردید نگریسته و یا منکرِ آن می باشند و نیز کسانی هستند که به تقلید و بدونِ معرفت، به آن ایمان آورده اند، و در حقانیتش اندیشه نمی نمایند.

در آیه چهارم، محتوای پرخیر و برکت قرآن را بیان می کند تا به واسطه تدبّر در آن، از برکات عظیم آن بهره مند گردند:

«کِتابٌ اَنْزَلْناهُ اِلَیْکَ مُبارَکٌ لِیَدَّبَّروُا ایاتِهِ وَ لِیَتَذَکَّرَ اوُلُوا الاَْلْبابِ »(2)

ص:49

با دقت و تأمل در این آیات و سیاق آن درمی یابیم که: «الهی بودنِ قرآن» بدون «تدبرِ در آن» معلوم نخواهد گشت، و نیز بدون «تدبر در قرآن» نمی توان از ذخائر بیکران و پرخیر و برکت کلام خدا بهره ای جست و هم چنین نمی توان از ظلمت شک و تردید و حیرت و سرگردانی نفاق، خود را رهانید و به ایمانی راسخ و یقینی استوار، دست یافت. و نیز بدون «تدبر در قرآن» عمق و مغز آیات را نمی توان دریافت و به حقایق شگفت انگیز و حیرت آورش پی برد ؛ آن که در آیات به تدبّر می نشیند، می تواند با تمام وجود و با تمام مشاعرش، در جای جای قرآن، حضور خدا را حس کند و دل و جانش را از نور خدا سرشار نماید (تعبیر «لَوَجَدُوا» این معنی را به خوبی نشان می دهد) ؛ در بیان حضرت امیر علیه السلام است که مغز و حقیقت ناب و خالص اسلام را شخص متدبّر درمی یابد :

ص:50

«فَجَعَلَهُ (الاسْلامَ) أمنا لِمَنْ عَلِقَهُ، وَ... وَ فَهْما لِمَنْ عَقَلَ وَ لُبّا لِمَنْ تَدَبَّرَ...». (1)

(پس خداوند اسلام را امنیت قرار داد برای آن که بدان متصل شود و... و فهم قرار داد برای آن که تعقل کنند و مغز قرار داد برای آن که تدبّر نماید).

این بیانات «نقش اساسی تدبّر» را در وصول به حقیقت قرآن واسلام به مانشان می دهد.

«...وَ مَنْ یَکْفُرْ بِهِ فَاوُلئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ »(1)

بامقایسه این آیه شریفه باآیه سوره ص که هدف از نزول و وسیله بهره مندی ازقرآن را «تدبر در آیات» معرفی می نماید؛ درمی یابیم که «تلاوت راستین»، «جریانِ تدبر در آیات» می باشد.

واژه « تَرْتیل » از ماده « رَتَل » به معنی منظم بودن و مرتب بودن است ، لذا کسی که دندان هایش خوب و منظم و مرتب باشد ، عرب به او « رَتَل الاَْسْنان » می گوید ، روی این جهت ترتیل به معنی پی در پی آوردن سخنان یا آیات روی نظام و حساب گفته شده است .

بنابراین جمله « وَ رَتَّلْناهُ تَرْتیلاً » اشاره به این واقعیت است که آیات قرآن گرچه تدریجا و در مدت 23 سال نازل شده است اما این نزول تدریجی روی نظم و حساب و برنامه ای بوده ، به گونه ای که در افکار ، رسوخ کند و دل ها را مجذوب خود سازد .

در تفسیر کلمه «تَرْتیل» روایات جالبی نقل شده که به یکی از آن ها ذیلاً اشاره می کنیم:

قرآن شناسی (53)

در تفسیر « مجمع البیان » از پیامبر صلی الله علیه و آله چنین نقل شده که به ابن عباس فرمود

ص:53

: اِذا قَرَأْتَ الْقُرْانَ فَرَتِّلْهُ تَرْتیلاً : هنگامی که قرآن را خواندی آن را با ترتیل بخوان » .

ابن عباس می گوید پرسیدم : ترتیل چیست ؟

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : « حروف و کلمات آن را کاملاً روشن ادا کن ، نه همچون خرمای خشکیده ( یا ذرات شن ) آن را پراکنده کن و نه همچون شعر آن را با سرعت پشت سر هم بخوان ، به هنگام برخورد با عجایب قرآن توقف کنید و بیندیشید و دل ها را با آن تکان دهید و هرگز نباید همت شما این باشد که به سرعت سوره را به پایان رسانید » (بلکه مهم اندیشه و تدبر و بهره گیری از قرآن است) .(1)

ص:54

کانون تاریکی و ظلمت و توحش و بربریت طلوع کرد و در درجه اول می بایست مردم آن سامان را گرد خود جمع کند ، آن چنان گویا و روشن باشد که آن افراد بی سواد و دور از علم و دانش را تعلیم دهد و در پرتو تعلیمش دگرگون سازد و یک هسته اصلی برای نفوذ این آیین در سایر مناطق جهان به وجود آورد. البته قرآن با این زبان برای همه مردم جهان قابل فهم نیست ( و به هر زبان دیگری بود نیز همین گونه بود ) زیرا ما یک زبان جهانی که همه مردم دنیا آن را بفهمند نداریم ، ولی این مانع از آن نخواهد شد که سایر مردم جهان از ترجمه های آن بهره گیرند و یا از آن بالاتر با آشنایی تدریجی به این زبان ، خود آیات را لمس کنند و مفاهیم وحی را از درون همین الفاظ درک نمایند. به هر حال تعبیر به « عربی بودن » که در ده مورد از قرآن تکرار شده پاسخی است به آن ها که پیامبر را متهم می کردند که او این آیات را از یک فرد عجمی یاد گرفته و محتوای قرآن

ص:56

یک فکر وارداتی است و از نهاد وحی نجوشیده است. ضمنا این تعبیرات پی در پی این وظیفه را برای همه مسلمانان به وجود می آورد که همگی باید بکوشند و زبان عربی را به عنوان زبان دوم خود به صورت همگانی بیاموزند از این نظر که زبان وحی و کلید فهم حقایق اسلام است .

تشبیهاتش طبیعی و رسا ، داستان هایش واقعی و آموزنده ، دلایلش روشن و محکم ، بیانش ساده و فشرده و پرمحتوا و در عین حال شیرین و جذاب ، تا در اعماق قلوب انسان ها نفوذ کند ، بی خبران را آگاه و دل های آماده را متذکر سازد .

آیات فوق به خوبی نشان می دهد که قرآن مجید تعلق به قشر و گروه خاصی ندارد ، بلکه برای فهم و تذکر و پندگیری عموم است ، بنابراین آن ها که قرآن را در پیچ و خم مفاهیم مبهم و مسائل نامفهومی قرار می دهند که درک آن تعلق به قشر خاصی دارد و حتی آن قشر هم چیزی از آن نمی فهمند ، در حقیقت از روح قرآن غافلند .

قرآن باید در زندگی همه مردم حضور داشته باشد، در شهر و روستا، در خلوت و جمع ، در دبستان و دانشگاه ، در مسجد و میدان جنگ و در همه جا ،

ص:58

چراکه « خداوند آن را سهل و ساده و روان ساخته تا همگان متذکر شوند » .

و نیز این آیه قلم بطلان بر افکار کسانی که قرآن را در طرز تلاوت و پیچ و خم قواعد تجوید خلاصه کرده و تنها همتشان ، ادای الفاظ آن از مخارج و رعایت آداب وقف و وصل است ، می کشد و می گوید : همه این ها برای تذکر است ، تذکری که عامل حرکت و سازندگی در عمل شود ، رعایت ظواهر الفاظ در جای خود صحیح ولی هدف نهایی ، معانی است نه الفاظ.

از یک سو خبر از اصل پیروزی می دهد ( وَ هُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَیَغْلِب-ُونَ ).

از سوی دیگر خبر از پیروزی دیگری برای مسلمانان بر کفار مقارن همان زمان ( وَ یَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ بِنَصْرِ اللّهِ ). و از سوی سوم تصریح می کند که این امر در چند سال آینده به وقوع خواهد پیوست ( فی بِضْعِ سِنینَ ). و از سوی چهارم با دو بار تأکید ، قطعی بودن این وعده الهی را مسجّل می سازد (وَعْدَاللّهِ لایُخْلِفُ اللّهُ وَعْدَهُ) .

تاریخ به ما می گوید که هنوز نُه سال نگذشته بود که این دو حادثه انجام یافت ؛ رومیان در نبرد جدیدی بر ایرانیان پیروز شدند و مقارن همان زمان مسلمانان با صلح حدیبیه ( و بر طبق روایتی در جنگ بدر ) پیروزی چشمگیری بر دشمنان پیدا کردند .

اکنون این سؤال مطرح است که آیا یک انسان با علم عادی می تواند این چنین

ص:60

قاطعانه از حادثه ای به این مهمی خبر دهد ؟ حتی اگر فرضا قابل پیش بینی سیاسی هم باشد ، که نبود ، باید با قید احتیاط و ذکر احتمال بگوید ، نه این چنین باصراحت و قاطعیت که اگر تخلف آن ظاهر گردد ، بهترین سند برای ابطال دعوی نبوت به دست دشمنان خواهد افتاد .

حقیقت این است که مسائلی از قبیل پیش بینی پیروزی یک کشور بزرگ همچون کشور روم یا مسأله مباهله به خوبی نشان می دهد که پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله به جای دیگری دل بسته بود و پشت گرمی ازجای دیگر داشت وگرنه هیچ کس در شرایط عادی ، توانایی و جرأت بر چنین اموری را ندارد .

به خصوص این که مطالعه در حال پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نشان می دهد که او از کسانی نبود که بی گدار به آب بزند ، بلکه کارهایش حساب شده بود ، چنین ادعایی از چنین کسی ، نشان می دهد که او تکیه بر جهان ماورای طبیعت ، وحی الهی و علم بی پایان خداوند داشته است .

ص:61

منظور از « مُتَشابِه » در این جا کلامی است که قسمت های مختلف آن با یکدیگر همرنگ و هماهنگ می باشد ، هیچ گونه تضاد و اختلافی در میان آن نیست ، خوب و بد ندارد ، بلکه یکی از یکی بهتر است .

این درست برخلاف کلمات انسان ها است که هرقدر در آن دقت شود ، هنگامی که گسترده و وسیع گردد ، خواه ناخواه اختلافات و تناقض ها و تضادهایی در آن پیدا می شود ، بعضی در اوج زیبایی است و بعضی کاملاً عادی و معمولی ، بررسی آثار نویسندگان معروف و بزرگ اعم از نثر و نظم نیز گواه زنده این مطلب است .

اما کلام خدا قرآن مجید این چنین نیست ، انسجام فوق العاده و همبستگی مفاهیم و فصاحت و بلاغت بی نظیری که در همه آیاتش حاکم است ، گواهی می دهد که از کلام انسان ها نیست .

ص:63

سپس می افزاید : ویژگی دیگر این کتاب این است که « مکرر است » ( مَثانِیَ ).

این تعبیر ممکن است اشاره به تکرار مباحث مختلف داستان ها، سرگذشت ها ، مواعظ و اندرزها بوده باشد ، اما تکراری که هرگز ملامت آور نیست ، بلکه شوق انگیز است و نشاط آفرین و این یکی از اصول مهم فصاحت است که انسان به هنگام لزوم چیزی را برای تأثیر عمیق بخشیدن تکرار کند ، اما هر زمان به شکلی تازه و صورتی نو که ملامت خیز نباشد .

به علاوه مطالب مکرر قرآن مفسر یکدیگر است و بسیاری از مشکلات از این طریق حل می شود. بعد از این توصیف به آخرین ویژگی قرآن در این بحث یعنی نفوذ عمیق و فوق العاده آن پرداخته ، می گوید : « تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلینُ جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ اِلی ذِکْرِ اللّهِ » .

ص:64

چه ترسیم جالب و زیبایی از نفوذ عجیب آیات قرآن در دل های آماده ، نخست در آن خوف و ترسی ایجاد می کند، خوفی که مایه بیداری و آغاز حرکت است و ترسی که انسان را متوجه مسؤولیت های مختلفش می سازد .

درمرحله بعدحالت نرمش و پذیرش سخن حق به او می بخشد و به دنبال آن آرامش می یابد.

این حالت دوگانه که مراحل مختلف و منازل « سلوک الی اللّه » را نشان می دهد ، کاملاً قابل درک است ، آیا غضب و مقام انذار پیامبر صلی الله علیه و آله دل ها را به لرزه درمی آورد ، سپس آیات رحمت به آن آرامش می دهد .

تاریخ اسلام پر است ازنشانه های نفوذ عجیب قرآن در دل های مؤمنان و حتی غیرمؤمنان که قلب هایی آماده داشتند و این نفوذ و جذبه فوق العاده

ص:65

دلیل روشنی است بر این که این کتاب از طریق وحی نازل شده است .

در حدیثی از « اسماء » نقل شده است که می گوید : « کانَ اَصْحابُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله اِذا قُرِأَعَلَیْهِمُ الْقُرْاآنُ کَمانَعَتَهُمُ اللّهُ تَدْمَعُ اَعْیُنُهُمْ وَتَقْشَعِرُّ جُلُودُهُمْ:یاران پیامبر صلی الله علیه و آله هنگامی که قرآن بر آن ها تلاوت می شد همان گونه که خداوند آن ها را توصیف کرده است چشم هایشان اشکبار می گشت و لرزه بر اندامشان می افتاد » .(1)

در پایان آیه بعد از بیان این اوصاف می گوید : « در این کتاب مایه هدایت الهی است که هرکس را بخواهد ، به وسیله آن هدایت می کند » ( ذلِکَ هُدَی اللّهِ یَهْدِی بِهِ مَنْ یَشاءُ ) .

درست است که قرآن برای هدایت همگان نازل شده اما تنها حق طلبان و

ص:66

حقیقت جویان و پرهیزکاران از نور هدایتش بهره می گیرند و آن ها که دریچه های قلب خود را عمدا به روی آن بسته اند و تاریکی تعصب و لجاجت بر روح آن ها حکمفرما است ، نه تنها بهره ای از آن نمی گیرند ، بلکه بر اثر عناد و دشمنی بر ضلالتشان افزوده می شود، لذا در دنبال این سخن می فرماید : « و هرکس را خداوند گمراه سازد ، هادی و راهنمایی برای او نخواهد بود » ( وَ مَنْ یُضْلِلِ اللّهُ فَمالَهُ مِنْ هادٍ ) .

ضلالتی که پایه های آن به دست خود او گذارده شده و زیربنایش به وسیله اعمال نادرستشان استحکام یافته و به همین دلیل کمترین منافاتی با اصل اختیار و آزادی اراده انسان ها ندارد .

ص:67

نشانه ها دقیق بوده که قرآن می گوید: «اَلَّذینَ اآتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَعْرِفُونَهُ کَما یَعْرِفُونَ اَبْنائَهُمْ : اهل کتاب او را به خوبی می شناسند ، همان گونه که فرزندان خود را می شناسند ».(1)

درپایان آیه، هدف نهایی از نزول قرآن، را در دوجمله کوتاه به این صورت شرح می دهد: « لِیُنْذِرَ الَّذینَ ظَلَمُوا وَ بُشْری لِلْمُحْسِنینَ » .

و با توجه به جمله « یُنْذِرَ »که فعل مضارع است و دلالت بر استمرار دارد، روشن می شود که انذار قرآن ، همچون بشارت آن ، دایمی و مستمر است ، ظالمان و ستمگران را در سراسر تاریخ بیم می دهد و انذار می کند و به نیکوکاران همواره بشارت می دهد .

قابل توجه این که نقطه مقابل « ظالمان » را « نیکوکاران » قرار داده ،

ص:69

چراکه « ظلم » در این جا معنی وسیعی دارد که هرگونه بدکاری و خلاف کاری را شامل می شود که طبعا یا ظلم به دیگران است ، یا ظلم بر نفس .

بودن سطح مطلب و جهات دیگر، در نگاه اول، احتمالات مختلفی در آن می رود ، ولی با توجّه به آیات محکم ، تفسیر آن ها آشکار می گردد) اما آن ها که در قلوبشان انحراف است ، به دنبال متشابهات هستند ، تا فتنه انگیزی کنند (و مردم را گمراه سازند) و تفسیر (نادرستی) برای آن می طلبند ، در حالی که تفسیر آن ها را ، جز خدا و راسخان در علم ، نمی دانند ( آن ها که به دنبال فهم و درک اسرار همه آیات قرآن در پرتو علم و دانش الهی هستند، ) می گویند : ما به همه آن ایمان آوردیم ، همه از طرف پروردگار ما است و جز صاحبان عقل، متذکّر نمی شوند ( و این حقیقت را درک نمی کنند ) .(1)

واژه « مُحْکَم » در اصل از « اِحْکام » به معنی ممنوع ساختن ، گرفته شده است و به همین دلیل به موجودات پایدار و استوار ، « محکم » می گویند ، زیرا عوامل

ص:71

انحرافی را می زدایند و نیز سخنان روشن و قاطع که هرگونه احتمال خلاف را از خود دور می سازد ، « مُحْکَم » می گویند ، « راغب » در مفردات می گوید : "حُکْم" ( و حِکْمَة ) در اصل به معنی منع است ) و دانش را از این جهت "حِکْمَت" می گویند که انسان را از بدی ها باز می دارد . لذا مراد از «ایاتٌ مُحْکَماتٌ» آیاتی است که مفهوم آن به قدری روشن است که جای بحث در آن نیست، آیاتی چون «قُلْ هُوَ اللّهُ اَحَدٌ : بگو او است خدای یگانه» (1)، « لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ : هیچ چیز همانند او نیست »(2) « اَللّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ : خدا آفریننده و آفریدگار همه چیز است »(3)، « لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِ الاُْنْثَیَیْنِ: سهم ارث پسر معادل سهم دودختراست » (4) و هزاران آیه مانند آن ها

ص:72

درباره عقاید و احکام و مواعظ و تواریخ ، همه از محکمات می باشند . این آیات ( محکمات ) در قرآن « اُمُّ الْکِتاب » نامیده شده ، یعنی اصل و مرجِع و مُفَسِّر و توضیح دهنده آیات دیگر است . واژه « مُتَشابِه » در اصل به معنی چیزی است که قسمت های مختلف آن ، شبیه یکدیگر باشد ، به همین جهت به جمله ها و کلماتی که معنی آن ها پیچیده است و گاهی احتمالات مختلف درباره آن داده می شود ، « متشابه » می گویند و منظور از متشابهات قرآن همین است، یعنی آیاتی که معانی آن در بدو نظر پیچیده است و در آغاز ، احتمالات متعدّدی در آن می رود ، اگرچه باتوجّه به آیات محکم ، تفسیر آن ها روشن است . گرچه درباره محکم و متشابه ، مفسّران احتمالات زیادی داده اند (1)، ولی آن چه ما در بالا گفتیم ، هم با معنی

ص:73

اصلی این دو واژه کاملاً مناسب است و هم با شأن نزول آیه و هم با روایاتی که در تفسیر آیه وارد شده و هم با خود آیه موردبحث، سازگارتر می باشد. زیرا در ذیل آیه فوق می خوانیم که افراد مغرض ، همیشه آیات متشابه را دستاویز خود قرارمی دهند، بدیهی است آن ها از آیاتی سوءاستفاده می کنند که در بدو نظرتاب تفسیرهای متعدّدی دارد و این خود می رساند که « مُتَشابِه » به آن معنی است که در بالاگفته شد . برای نمونه آیات متشابه ، قسمتی از آیات مربوط به صفات خدا و چگونگی معاد را می توان ذکر کرد ، مانند « یَدُ اللّهِ فَوْقَ اَیْدیهِمْ : دست خدا بالای دست های آن ها است » (1)که درباره قدرت خداوند می باشد ، « وَ اللّهُ

خداوند شنوا و دانا است »(2)که اشاره به علم خدا است و مانند «وَ نَضَعُ الْمَوازینَسَمیعٌ عَلیمٌ :

ص:74

الْقِسْطَ لِیَوْمِ الْقِیامَةِ: ترازوهای عدالت را در روز رستاخیز قرار می دهیم » (1) که درباره وسیله سنجش اعمال سخن می گوید .

بدیهی است نه خداوند دست ( به معنی عضو مخصوص ) دارد و نه گوش ( به همین معنی ) و نه ترازوی سنجش اعمال ، شبیه ترازوهای ما است ، بلکه این ها اشاره به مفاهیم کلّی قدرت و علم و وسیله سنجش می باشد . این نکته نیز لازم به یادآوری است که محکم و متشابه ، به معنی دیگری نیز در قرآن آمده است، در اول سوره هود می خوانیم: « کِتابٌ اُحْکِمَتْ ایاتُهُ » در این آیه تمام آیات قرآن ، « محکم » قلم داد شده و منظور از آن ، ارتباط و به هم پیوستگی آیات قرآن است و در آیه 23 سوره « زُمَر » می خوانیم : « کِتابا مُتَشابِها ... » یعنی کتابی که تمام آیات

ص:75

آن ، متشابه است ، « متشابه » در این جا یعنی همانند یکدیگر از نظر درستی و صحّت و حقّانیّت . از آن چه درباره محکم و متشابه گفتیم ، معلوم شد که یک انسان واقع بین و حقیقت جو برای فهم کلمات پروردگار ، راهی جز این ندارد که همه آیات را درکنارهم بچیند و ازآن ها حقیقت را دریابد و اگر در ظواهر پاره ای از آیات ، در ابتدای نظر، ابهام و پیچیدگی بیابد ، با توجّه به آیات دیگر ، آن ابهام و پیچیدگی را برطرف سازد و به کنه آن برسد . در حقیقت ، « آیات محکم » از یک نظر همچون شاهراه های بزرگ و « آیات متشابه » همانند جاده های فرعی هستند ، روشن است که اگر انسان در جاده های فرعی ، احیانا سرگردان شود ، سعی می کند خود را به نخستین شاهراه برساند و از آن جا مسیر خود را اصلاح کرده و راه را پیداکند. تعبیراز«محکمات»به «اُمُ الْکِتابِ» نیز مؤیدهمین حقیقت است، زیرا واژه «اُمّ» درلغت به معنی اصل و اساس هرچیزی است واگر "مادر" را«اُمّ»می گویند،

ص:76

به خاطراین است که ریشه خانواده وپناهگاه فرزندان درحوادث ومشکلات می باشد و به این ترتیب، محکمات، اساس و ریشه و مادر آیات دیگر محسوب می گردد.(1)

از این جمله استفاده می شودکه قرآن بزرگ ترین معجزه و بالاترین گواه صدق دعوی پیامبر است .

اگر می بینیم در این جا فقط سخن از « انذار » و بیم دادن ، به میان آمده با این که معمولاً همه جا با بشارت همراه است، به خاطر این است که سخن در برابر افراد لجوجی بوده که اصرار در مخالفت داشته اند .

ضمنا با ذکر کلمه « وَ مَنْ بَلَغَ » ( تمام کسانی که این سخن به آن ها می رسد ) رسالت جهانی قرآن و دعوت عمومی و همگانی آن را اعلام می دارد ، در حقیقت تعبیری از این کوتاه تر و جامع تر برای ادای این منظور تصور نمی شود و دقت در وسعت آن می تواند هرگونه ابهامی را در مورد عدم اختصاص دعوت قرآن به نژاد عرب و یا زمان و منطقه خاصی برطرف سازد . جمعی از دانشمندان از تعبیراتی مانند

تعبیر فوق مسئله خاتمیّت پیامبر را نیز استفاده کرده اند ، زیرا طبق تعبیر بالا پیامبر

ص:78

مبعوث بوده به تمام کسانی که گفتارش به آن ها می رسد و این شامل تمام کسانی می شود که تا پایان این جهان به دنیا قدم می گذارند .

از احادیثی که از طرق اهل بیت علیهم السلام وارد شده چنین استفاده می شود که منظور از ابلاغ قرآن تنها به این نیست که عین متن آن به اقوام دیگر برسد حتّی وصول ترجمه های آن به زبان های دیگر نیز در مفهوم آیه وارد است .

در حدیثی از امام صادق نقل شده که درباره آیه فوق سؤال شده ، حضرت فرمود : « بِکُلِّ لِسانٍ : یعنی به هر زبان که باشد » .(1)

ص:79

مخصوص به حال معیّنی نیست ، ولی روایات متعددی که از پیشوایان اسلام نقل شده به اضافه اجماع و اتفاق علماء بر عدم وجوب استماع در همه حال ، دلیل بر این است که این حکم به صورت کلی یک حکم استحبابی است ، یعنی شایسته و مستحب است که در هر کجا و در هر حال کسی قرآن را تلاوت کند ، دگران به احترام قرآن سکوت کنند و گوش جان فرادهند و پیام خدا را بشنوند و در زندگی خود از آن الهام گیرند ، زیرا قرآن تنها کتاب قرائت نیست ، بلکه کتاب فهم و درک و سپس عمل است ، این حکم مستحب به قدری تأکید دارد که در بعضی از روایات از آن تعبیر به واجب شده است . در حدیثی از امام صادق می خوانیم که فرمود : « یَجِبُ الاِْنْصاتُ لِلْقُرْآنِ فِی الصَّلوةِ وَ فی غَیْرِها وَ اِذا قُرِءَ عِنْدَکَ الْقُرْآنُ وَجَبَ عَلَیْکَ الاِْنْصاتُ وَ الاِْسْتِماعُ : بر تو واجب است که در نماز و غیر نماز در برابر شنیدن قرآن سکوت و استماع کنی و هنگامی که نزد تو قرآن خوانده شود ، لازم است سکوت

ص:81

کردن و گوش فرادادن » (1) حتی از بعضی از روایات استفاده می شود که اگر امام جماعت مشغول قرائت باشد فرد دیگری ، آیه ای از قرآن تلاوت کند ، مستحب است سکوت کند تا او آیه را پایان دهد، سپس امام قرائت را تکمیل کند، چنان که از امام صادق نقل شده که : « علی در نماز صبح بود و « اِبْنُ کُوّا » ( همان مرد منافق تیره دل ) در پشت سر امام مشغول نماز بود، ناگاه در نماز این آیه را تلاوت کرد : " وَ لَقَدْ اُوحِیَ اِلَیْکَ وَ اِلَی الَّذینَ مِنْ قَبْلِکَ لَئِنْ اَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرینَ " ( و هدفش از خواندن آیه این بود که به طور کنایه به علی احتمالاً در مورد قبول حکمیت در میدان « صفین » اعتراض کند ) اما با این حال امام برای احترام قرآن سکوت کرد تا وی آیه را به پایان رسانید ، سپس امام به ادامه قرائت نماز بازگشت

ص:82

و "اِبْنُ کُوّا" کار خود را دو مرتبه تکرار کرد باز امام سکوت کرد و "اِبْنُ کُوّا" برای سومین بار آیه را تکرار نمود و علی مجددا به احترام قرآن سکوت کرد، سپس حضرت این آیه را تلاوت فرمود : " فَاصْبِرْ اِنَ وَعْدَاللّهِ حَقٌّ وَلایَسْتَخِفَّنَّکَ الَّذینَ لایُوقِنُونَ"( اشاره به این که مجازات دردناک الهی در انتظار منافقان و افراد بی ایمان است و در برابر آن ها باید تحمل و حوصله به خرج داد ) سرانجام امام سوره را تمام کرده و به رکوع رفت ».(1) از مجموع این بحث روشن می شود که استماع و سکوت به هنگام شنیدن آیات قرآن کار بسیار شایسته ای است ولی به طورکلی واجب نیست و شاید علاوه بر اجماع و روایات جمله « لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ » ( شاید مشمول رحمت خدا بشوید ) نیز اشاره به مستحب بودن این حکم باشد . تنها موردی که این حکم الهی شکل وجوب به خود

ص:83

می گیرد موقع نماز جماعت است که مأموم به هنگام شنیدن قرائت امام باید سکوت کند و گوش فرا دهد ، حتی جمعی از فقها این آیه را دلیل بر سقوط قرائت حمد و سوره از مأموم دانسته اند. ازجمله روایاتی که دلالت براین حکم دارد حدیثی است که از امام باقر نقل شده که فرمود : « وَ اِذا قُرِأَ الْقُرْآنُ فِی الْفَریضَةِ خَلْفَ الاِْمامِ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ اَنْصِتُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ : هنگامی که قرآن در نماز فریضه و پشت سر امام خوانده می شود ، گوش فرادهید و خاموش باشید شاید مشمول رحمت الهی شوید » .(1)

و اما در مورد کلمه « لَعَلَّ » ( شاید ) که در این گونه موارد به کار می رود ، منظور این است برای این که مشمول رحمت خدا شوید ، تنها سکوت و

ص:84

گوش فرادادن کافی نیست ، شرایط دیگری از جمله عمل به آن دارد .

نیست و واقعیت دارد ، اصولاً خود قرآن از باب « آفتاب آمد دلیل آفتاب » ، شاهد صدق محتوای خویش است. و از این جا روشن می شود کسانی که این گونه آیات قرآن را دلیل بر عدم تحریف تورات و انجیل گرفته اند ، در اشتباهند ، زیرا قرآن مندرجات این کتب را که در عصر نزول قرآن وجود داشتند، تصدیق نمی کند، بلکه نشانه هایی که از پیامبر صلی الله علیه و آله و قرآن در این کتب بوده ، مورد تأیید قرار داده است. در این زمینه توضیحات بیشتری درجلد اول « تفسیر نمونه » ، ذیل آیه 41 سوره بقره بیان گردید. سپس دلیل دیگری بر اصالت این وحی آسمانی ذکرکرده، می گوید : « وَ تَفْصیلَ الْکِتابِ لا رَیْبَ فیهِ مِنْ رَبِّ الْعالَمینَ ». به تعبیر دیگر هیچ گونه تضادی بابرنامه انبیاء گذشته ندارد ، بلکه تکامل آن تعلیمات و برنامه ها در آن دیده می شود و اگر این قرآن مجعول بود ، حتما مخالف و مباین

ص:86

آن ها بود. و از این جا می دانیم که در اصول مسائل چه در عقاید دینی و چه در برنامه های اجتماعی و حفظ حقوق و مبارزه باجهل و دعوت به حق و عدالت و همچنین زنده کردن ارزش های اخلاقی و مانند این هاهیچ گونه اختلافی در میان کتب آسمانی نیست ، جز این که هر کتابی که بعدا نازل شده، در سطحی بالاتر و کامل تر بوده همچون سطوح مختلف تعلیمات در دبستان و دبیرستان و دانشگاه تا به کتاب نهایی که مخصوص دوران پایان تحصیل دینی است یعنی قرآن رسیده است . شک نیست که در جزئیات احکام و شاخ و برگ ها تفاوت در میان ادیان و مذاهب آسمانی وجود دارد ولی سخن از اصول اساسی آن ها است که همه جا هماهنگ است .

ص:87

از ظلمت فساد به نور صلاح ، از ظلمت گناه به نور پاکی و تقوی و از ظلمت پراکندگی و تفرقه و نفاق به نور وحدت.

جالب این که « ظُلُمت » در این جا ( مانند بعضی دیگر از سوره های قرآن به صورت جمع آمده ) و « نُور » به صورت مفرد ، اشاره به این که ، همه نیکی ها و پاکی ها و ایمان و تقوا و فضیلت در پرتو نور توحید یک حالت وحدت و یگانگی به خود می گیرند و همه با یکدیگر مربوطند و متحد و درپرتو آن یک جامعه واحد و یکپارچه و پاک از هر نظر ساخته می شود.

اما ظلمت همه جا مایه پراکندگی و تفرقه صفوف است ، ستمگران ، بدکاران و آلودگان به گناه و منحرف حتی درمسیرهای انحرافی خودغالباوحدت ندارند و با هم در حال جنگ هستند.

و از آن جا که سرچشمه همه نیکی ها ، ذات پاک خدا است و شرط اساسی درک

ص:89

توحید ، توجه به همین واقعیت است بلافاصله اضافه می کند : « همه این ها به اذن پروردگارشان می باشد » ( بِأِذْنِ رَبِّهِمْ ).

سپس برای توضیح و تبیین بیشتر که منظوراز این نور چیست، می فرماید: « به سوی راه خداوند عزیز و حمید » (اِلی صِرطِ الْعَزیزِ الْحَمیدِ).

خداوندی که عزتش دلیل قدرت او است ، چراکه هیچ کس توانایی غلبه بر او را ندارد و حمید بودنش نشانه مواهب و نعمت های بی پایان او می باشد ، چراکه حمد و ستایش همیشه در برابر نعمت ها و موهبت ها و زیبایی ها است .

ص:90

1 مرحوم شیخ طوسی که به « شیخ الطائفه » معروف است ، او در اول تفسیر معروفش ( تبیان ) بحث روشن و صریح و قاطعی در این زمینه دارد .

2 سیدمرتضی که از اعاظم علمای امامیه در قرن چهارم هجری است .

3 رئیس المحدثین مرحوم صدوق محمد بن علی بن بابویه ، او در بیان عقاید امامیه می گوید : « اعتقاد ما این است که هیچ گونه تحریفی در قرآن رخ نداده است » .

4 مفسر بزرگ مرحوم طبرسی نیز در مقدمه تفسیرش بحث گویایی در این زمینه دارد .

5 مرحوم کاشف الغطاء که از بزرگان علمای

ص:92

متأخرین است .

6 مرحوم محقق یزدی درکتاب«عروة الوثقی»عدم تحریف قرآن راازجمهور مجتهدین شیعه نقل می کند .

7 و نیز این عقیده از بسیاری از بزرگان دیگر مانند شیخ مفید، شیخ بهایی، قاضی نور اللّه و سایر محققین شیعه نقل شده است .

بزرگان و محققین اهل سنت نیز غالبا بر همین عقیده اند .

هرچند وقوع تحریف درقرآن ازبعضی از محدثین شیعه و اهل سنت که اطلاعات ناقصی درباره قرآن داشته اند، نقل شده که باروشنگری بزرگان دانشمندان دو مذهب این عقیده ابطال و به دست فراموشی سپرده شده است.

تا آن جا که مرحوم سید مرتضی در جواب « المَسائِل الطَرابْلُسِیّات » می گوید : « صحت نقل قرآن آن قدر واضح و روشن است که مانند اطلاع ما از

ص:93

شهرهای معروف دنیا و حوادث بزرگ تاریخی و کتب مشهور و معروف است » .

آیا به طور مثال هیچ کس می تواند در وجود شهرهایی همچون مکه و مدینه و یا همچون لندن و پاریس شک کند ، هرچند هرگز به هیچ یک از این شهرها مسافرت نکرده باشد و آیا کسی می تواند مسأله حمله مغول به ایران و یا انقلاب کبیر فرانسه و یا جنگ جهانی اول و دوم را منکر شود ؟

چرا نمی تواند به خاطر این که همه این ها به تواتر به ما رسیده است ، آیات قرآن نیز همین گونه است .

این عجیب نیست که فردی همچون « فخر رازی » که می دانیم در مسائل مربوط به شیعه

ص:94

حساسیت و تعصب خاصی دارد ، در ذیل آیه مورد بحث ، بگوید : این آیه ( اِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ اِنّا لَهُ لَحافِظُونَ ) دلیل بر ابطال قول شیعه

است که قائل به تغییر و زیاده و نقصان در قرآن شده اند .

صریحا باید گفت : اگر منظور وجود قول ضعیفی در این زمینه در میان شیعه است ، نظیر آن در میان اهل سنت نیز وجود دارد که نه آن ها به آن اعتنا کرده اند و نه ما .

وَ عِزٌّ لا تُهْزَمُ اَعْوانُهُ : کتاب خدا در میان شما است، سخنگویی است که هرگز زبانش به کندی نمی گراید و خانه ای است که هیچ گاه ستون هایش فرونمی ریزد و مایه عزت است آن چنان که یارانش هرگزمغلوب نمی شوند ».

در خطبه 176 می فرماید : « وَ اعْلَمُوا اَنَّ هذَا الْقُرْآنَ هُوَ النّاصِحُ الَّذی لا یَغُشُّ وَالْهادِی الَّذی لایُضِلُّ، وَالمُحَدِّثُ الَّذی لایَکذِبُ:بدانیدکه این قرآن نصیحت کننده ای است که هرگز درنصیحت خودغش و خیانت نمی کند و هدایت کننده ای است که هیچ گاه گمراه نمی سازد و گوینده ای است که دروغ نمی گوید » .

و نیز درهمین خطبه می خوانیم : « وَ ما جالَسَ هذَا الْقُرْآنَ اَحَدٌ اِلاّ قامَ عَنْهُ بِزِیادَةٍ اَوْ نُقْصانٍ ؛ زِیادَةٍ فی هُدًی اَوْ نُقْصانٍ مِنْ عَمًی : هیچ کس با این قرآن همنشین نمی شود مگر این که از کنار آن با فزونی یا نقصان برمی خیزد ؛ فزونی در هدایت و نقصان از گمراهی » .

ص:96

در دنباله همین خطبه باز می خوانیم: « اِنَّ اللّهَ سُبْحانَهُ لَمْ یَعِظْ اَحَدا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ فَاِنَّهُ حَبْلُ اللّهِ الْمَتینُ وَ سَبَبُهُ الاَْمینُ : خداوند پاک احدی را به مانند این قرآن اندرز نداده است ، چراکه این ریسمان محکم الهی و وسیله مطمئن او است » .

و درخطبه 198 می خوانیم: « ثُمَّ اَنْزَلَ عَلَیْهِ الْکِتابَ نُورا لا تُطْفَأُ مَصابیحُهُ وَ سِراجا لا یَخْبُوا تَوَقُّدُهُ ... وَ مِنْهاجا لا یُضِلُّ نَهْجُهُ ... وَ فُرْقانا لا یُخْمَدُ بُرْهانُهُ : سپس خداوند کتابی بر پیامبرش نازل کرد که نوری است خاموش نشدنی و چراغ پرفروغی است که به تاریکی نمی گراید، طریقه ای است که رهروانش گمراه نمی شوند و مایه جدایی حق از باطل است که برهانش خاموش نمی گردد » .

آیا اگر فرض کنیم دست تحریف به دامن این کتاب آسمانی دراز شده بود ، امکان داشت این گونه به سوی آن دعوت شود ؟ و به عنوان راه و روش و

ص:97

وسیله جدایی حق از باطل و نوری که هرگز خاموش نمی شود و چراغی که به خاموشی نمی گراید و ریسمان محکم خدا و سبب امین و مطمئن او معرفی گردد ؟

اصولاً پس از قبول خاتمیت پیامبر صلی الله علیه و آله و این که آیین اسلام آخرین آیین الهی است و رسالت قرآن تا پایان جهان برقرار خواهد بود، چگونه می توان باور کرد که خدا این یگانه سند اسلام و پیامبرخاتم را پاسداری نکند؟ آیا تحریف قرآن باجاودانگی اسلام طی هزاران سال و تا پایان جهان مفهومی می تواندداشته باشد؟

روایات ثقلین که با طرق معتبر و متعدد از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده ، خود دلیل دیگری بر اصالت قرآن و محفوظ بودن آن از هرگونه دگرگونی است، زیرا طبق این روایات، پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید: «من از میان شما می روم و دوچیز گران مایه را برای شما به یادگار می گذارم؛ نخست قرآن و دیگری اهل بیت من است که اگر دست از دامن این

ص:98

دو برندارید، هرگز گمراه نخواهید شد».آیا این تعبیر در مورد کتابی که دست تحریف به دامان آن دراز شده ، می تواند صحت داشته باشد ؟ علاوه بر همه این ها قرآن به عنوان یک معیار سنجش مطمئن اخبار صدق و کذب به مسلمانان معرفی شده و در روایات زیادی که در منابع اسلامی آمده ، می خوانیم که در صدق و کذب هر حدیثی شک کردید آن را به قرآن عرضه کنید ، هر حدیثی موافق قرآن است ، حق است و هر حدیثی مخالف آن است ، نادرست .

اگر فرضا تحریفی در قرآن حتی به صورت نقصان رخ داده بود، هرگز ممکن نبود به عنوان معیارسنجش حق از باطل و حدیث درست از نادرست معرفی گردد .

ص:99

چیزی نیز گفته می شود بنابراین « عِضین » یعنی بخش ها و قسمت ها .

آن چه به سودشان بود گرفتند و آن چه به زیانشان بود کنار گذاشتند ، در حقیقت به جای این که کتاب الهی و دستورهایش رهبر و راهنمای آن ها باشد به صورت آلت دست درآوردند و آن را وسیله ای برای رسیدن به مقاصد شومشان ساختند، اگر یک کلمه به نفعشان بود به آن چسبیدند و اگر هزاران کلمه به زیانشان بود کنار گذاشتند .

می گویند : « کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا : همه از ناحیه خدا است » و هیچ گونه تجزیه و تقسیم و تبعیض در میان احکام الهی قایل نیستند .

این افتخارنیست که همچون بعضی از اقوام گذشته نغمه«نُؤْمِنُ بِبَعْضٍ وَ نَکْفُرْ بِبَعْضٍ» ساز کنیم چرا که همه دنیاپرستان همین کار را می کنند ، آن چه معیار شناخت پیروان حق از طرفداران باطل است ، همان تسلیم در مقابل آن بخش از فرمان ها است که با تمایلات و هوس ها و منافع ظاهری ما هماهنگ نیست، این جا است که سره از ناسره و مؤمن از منافق، شناخته می شوند

ص:102

امّاره و شیطان صفتان را از چهره حقایق کنار می زند ، خرافات و جنایاتی که در زیر ماسک های فریبنده پنهان شده آشکار می سازد ، اختلافاتی را که در سایه هوی و هوس پدیدآمده برمی چیند، به قساوت ها پایان می دهد و نورهدایت و رحمت را در همه جا می پاشد .

گردد ، حالت توجه به خدا ، حالت جدایی از هوی و هوس های سرکشی که مانع فهم و درک صحیح انسان است ، حالت بیگانگی از تعصب ها و غرورها و خودخواهی ها و خودمحوری هایی که انسان را وادارمی کندکه از همه چیز، حتی از سخنان خدا به نفع خواسته های انحرافیش استفاده کند .

و تا چنین حالتی در روح و جان انسان پیدا نشود ، درک حقایق قرآن برای او ممکن نیست ، بلکه به عکس ممکن است قرآن را با توسل به « تفسیر رأی » وسیله ای قرار دهد برای توجیه خواسته های شرک آلودش .

چهره حقیقت هرقدر آشکار و درخشان باشد تا در برابر دیده بینا قرارنگیرد درک آن ممکن نیست و به تعبیر دیگر برای شناخت حقایق دوچیز لازم است ، آشکار شدن چهره حق و دارا بودن وسیله دید و درک .

آیا هرگز نابینا می تواند قرص خورشید را ببیند؟ آیا کران می توانند نغمه های

ص:105

دلنواز جهان را بشنوند ؟ همین گونه کسانی که چشم حق بین ندارند از دیدن چهره حقیقت محروم هستند و آن ها که گوش حق شنو ندارند از شنیدن آیات حق.

چه چیز مانع می شود که انسان قدرت شناخت را از دست دهد ؟

بدون شک در درجه اول پیش داوری های غلط ، هوی و هوس های نفسانی ، تعصب های کورکورانه افراطی و گرفتار بودن در چنگال خودخواهی و غرور و خلاصه هرچیزی که صفای دل و پاکی روح انسان را برهم می زند و رنگ های تیره و تار به آن می دهد ، همه این ها مانع درک حقیقت هستند .

جمال یار ندارد حجاب و پرده ولی غبار ره بنشان تا نظر توانی کرد

تا نفس مبرّا ز نواهی نشود دل آینه نور الهی نشود

ص:106

در حدیث می خوانیم : « لَوْلا اَنَّ الشَّیاطینَ یَحُومُونَ حَوْلَ قُلُوبِ بَنی ادَمَ لَنَظَرُوا اِلی مَلَکُوتِ السَّماواتِ : اگر شیاطین در اطراف قلوب فرزندان آدم دور نمی زدند آن ها می توانستند ملکوت و باطن آسمان ها را ببینند » .

به همین دلیل نخستین شرط برای رهروان راه حق ، تهذیب نفس و تقوا است ، که بدون آن انسان در ظلمات وهم ، گرفتار و در بیراهه ها سرگردان می شود .

و اگرمی بینیم قرآن می گوید: «هُدًی لِلْمُتَّقینَ: این آیات الهی مایه هدایت برای پرهیزکاران است » نیزاشاره به همین واقعیّت است .

بسیار دیده ایم کسانی را که با تعصّب و لجاجت و پیش داوری های فردی یا گروهی به سراغ آیات قرآن می روند و به جای این که حقیقت را از قرآن درک کنند آن چه را خود می خواهند بر قرآن تحمیل می نمایند و به تعبیر دیگر آن چه را که می خواهند در قرآن می جویند ، نه آن چه را که خدا بیان فرموده ، و به جای این که

ص:107

قرآن مایه هدایتشان شود ، بر انحرافشان می افزاید ( البته نه قرآن که هوی و هوس های سرکششان ) « اَمَّا الَّذینَ اآمَنُوا فَزادَتْهُمْ ایمانا وَ هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ وَ اَمَّا الَّذینَ فی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَتْهُمْ رِجْسا اِلی رِجْسِهِمْ وَ ماتُوا وَ هُمْ کافِرُونَ : اما آن ها که ایمان آورده اند ، آیات قرآن بر ایمانشان می افزاید و شاد می شوند و اما آن ها که در دل هایشان بیماری است پلیدی تازه ای بر پلیدیشان می افزاید ، از دنیا می روند درحالی که کافرند ». (1)

بنابراین با صراحت باید گفت منظور از آیه فوق این نیست که تنها به گفتن « اَعُوذُ بِاللّهِ مِنَ الشَّیْطانِ الرِّجیمِ » قناعت کنیم ، بلکه باید این « ذکر » را تبدیل به « فکر » و فکر را تبدیل به « یک حالت درونی » و به هنگام خواندن هر آیه به خدا پناه

ص:108

بریم از این که وسوسه های شیطان حجابی میان ما و کلام حیات بخش او گردد .

قرآن گویاباتعبیر «رَجیم» می خواهداین واقعیّت را تفهیم کندکه به هنگام تلاوت قرآن، استکبار و غرور و تعصب را ازخود دور کنید تا سرنوشتی همچون شیطان رجیم پیدا نکنید و به جای درک حقیقت در پرتگاه کفر و بی ایمانی سقوط ننمایید .

گرفتن با خطوط قرآن باید توأم با طهارت و وضو باشد و هم اشاره به این که درک مفاهیم و محتوای این آیات تنها برای کسانی میسّر است که پاک از رذایل اخلاقی باشند ، تا صفات زشتی که بر دیده حقیقت بین انسان پرده می افکند ، آن ها را از مشاهده جمال حق محروم نگرداند .

2 به هنگام آغاز تلاوت قرآن باید از شیطان رجیم و رانده شده درگاه حق، به خدا پناه برد ، چنان که در آیات فوق خواندیم« فَاِذا قَرَأْتَ الْقُرْانَ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ مِنَ الشَّیْطانِ الرِّجیمِ » .

در روایتی از امام صادق می خوانیم که در پاسخ این سؤال که چگونه این دستور را عمل کنیم ؟ و چه بگوییم ؟ فرمود بگو : « اَسْتَعیذُ بِالسَّمیعِ الْعَلیمِ مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجیمِ » و در روایت دیگری می خوانیم که امام به هنگام تلاوت سوره حمد فرمود : « اَعُوذُ بِاللّهِ السَّمیعِ الْعَلیمِ مِنَ الشَّیْطانِ الرِّجیمِ وَ اَعُوذُ باللّه اَنْ

ص:111

یَحْضُرُونِ : به خداوند شنوا و دانا از شیطان رجیم پناه می برم و هم به او پناه می برم از این که نزد من حضور یابند » .

این پناه بردن نباید محدود به لفظ و سخن باشد بلکه باید در اعماق روح و جان نفوذ کند به گونه ای که انسان هنگام تلاوت قرآن از خوهای شیطانی جداگردد و به صفات الهی نزدیک شود ، تا موانع فهم کلام حق از محیط فکر او برخیزد و جمال دلارای حقیقت را به درستی ببیند .

بنابراین پناه بردن به خدا از شیطان هم در آغاز تلاوت قرآن لازم است و هم در تمام مدت تلاوت هرچند به زبان نباشد .

3 قرآن را باید به صورت «تَرْتیل» تلاوت کرد، یعنی شمرده و توأم با تفکر

ص:112

« وَ رَتِّلِ الْقُرْانَ تَرْتیلاً » .(1)

در حدیثی در تفسیر این آیه از امام صادق می خوانیم :

« اِنَّ الْقُرْآنَ لا یُقْرَءُ هَذْرَمَةً وَ لکِنْ یُرَتَّلُ تَرْتیلاً ، اِذا مَرَرْتَ بِآیَةٍ فیها ذِکْرُ النّارِ وَقَفْتَ عِنْدَها وَ تَعَوَّذْتَ بِاللّهِ مِنَ النّارِ : قرآن را تند و دست و پا شکسته نباید خواند ، بلکه باید به آرامی تلاوت کرد ، هنگامی که به آیه ای می رسی که در آن ذکر آتش دوزخ شده است توقف می کنی ( و می اندیشی ) و به خدا از آتش دوزخ پناه می بری » .

4 علاوه بر ترتیل ، دستور به « تَدَبُّر و تَفَکُّر » در آیات قرآن داده است

آن جا که می گوید : « اَفَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْانَ : آیا آن ها در قرآن نمی اندیشند ؟ » (2)

ص:113

در حدیثی می خوانیم که اصحاب و یاران پیامبر صلی الله علیه و آله قرآن را 10 آیه 10 آیه از پیامبر صلی الله علیه و آله می آموختند و ده آیه دوّم را فرانمی گرفتندمگر این که آن چه در آیات نخستین بود از علم و عمل بدانند (1)

و در حدیث دیگری از پیامبر صلی الله علیه و آله می خوانیم : « اَعْرِبُوا الْقُرْآنَ وَالْتَمِسُوا غَرائِبَهُ... : قرآن را فصیح و روشن بخوانید و از شگفتی های مفاهیم آن بهره گیرید » .(2)

و نیز در حدیث دیگر از امام صادق نقل شده : « لَقَدْ تَجَلَّی اللّهُ لِخَلْقِه فی کَلامِه وَ لکِنَّهُمْ لا یُبْصِرُونَ : خداوند خود را در کلامش به مردم نشان داده است،

ص:114

ولی کوردلان نمی بینند » .(1)

(تنها روشن ضمیران آگاه و اندیشمندان باایمان جمال او را در سخنش مشاهده می کنند) .

5 آن ها که آیات قرآن را می شنوند نیز وظیفه ای دارند ، وظیفه شان سکوت کردن است ، سکوتی توأم با اندیشه و تفکر : « وَ اِذا قُرِءَ الْقُرْانُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ اَنْصِتُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ : هنگامی که قرآن خوانده می شود گوش فرا دهید و خاموش باشیدتا مشمول رحمت حق شوید ».(2)

به علاوه در روایات اسلامی دستورهایی درباره تلاوت قرآن با صدای خوب

ص:115

از نظر روانی مسلما تأثیر روی مفاهیم آن می گذارد وارد شده است که این جا جای شرح آن نیست .(1)

می خواهد فعالیت پی گیری انجام دهد قیام می کند و به کار می پردازد از این نظر قیام کنایه از حسن انجام امور و آمادگی برای فعالیت آمده است ، ضمنا « استقامت » که از همین ماده گرفته شده است و « قَیِّم » که آن هم از این ماده است به معنی صاف و مستقیم و ثابت و پابرجا است .

واز آن جا که « اَقْوَمُ » صیغه « افعل تفضیل » است به معنی صاف تر و مستقیم تر و پابرجاتر می آید و به این ترتیب ، مفهوم آیه فوق چنین است که « قرآن به طریقه ای که مستقیم ترین و صاف ترین و پابرجاترین طرف است دعوت می کند » .

صاف و مستقیم از نظر عقایدی که عرضه می کند ، عقایدی روشن ، قابل درک خالی از هرگونه ابهام و خرافات ، عقایدی که دعوت به عمل دارد ، نیروهای انسانی را بسیج می کند و میان انسان و قوانین عالم طبیعت هماهنگی برقرار می سازد.آری قرآن به طریقه و روشی هدایت می کندکه در تمام زمینه ها صاف ترین

ص:117

و مستقیم ترین و ثابت ترین طریقه است .

تعبیر به بشارت در مورد مؤمنان دلیلش روشن است ، ولی در مورد افراد بی ایمان و طغیانگر در حقیقت یک نوع استهزاء است و یا بشارتی است برای مؤمنان که دشمنانشان به چنین سرنوشتی گرفتار می شوند .

مخصوصا باتوجه به این که از باب « تفعیل » است ، معنی کثرت را نیز دربردارد .

و ازآن جاکه بیانات قرآن درزمینه اثبات توحید و نفی شرک، گاهی فطری، زمانی درشکل تهدید، گاهی تشویق و خلاصه از انواع طرق و فنون مختلف کلام برای آگاه ساختن و بیدارکردن مشرکان استفاده شده است، تعبیر به « صَرَّفْنا » در مورد آن بسیارمناسب است.

قرآن با این تعبیر می گوید ما از هر دری وارد شدیم و از هر راهی استفاده کردیم تا چراغ توحید را در دل این کوردلان بیفروزیم ، اما گروهی از آن ها آن قدر لجوج و متعصب و سرسخت هستند که نه تنها این بیانات آن ها را به حقیقت نزدیک نمی سازد بلکه بر نفرت و دوری آن ها می افزاید .

در این جا این سؤال به ذهن می رسد که اگر این بیانات گوناگون

ص:119

نتیجه معکوس دارد، ذکر آن ها چه فایده ای خواهد داشت ؟

پاسخ این سؤال روشن است و آن این که قرآن برای یک فرد یا یک گروه خاص نازل نشده بلکه برای جامعه انسانی است و مسلما همه انسان ها این گونه نیستند ، بسیار هستند کسانی که این دلایل مختلف را می شنوند و راه حق را باز می یابند ، هر دسته ای از این تشنگان حقیقت از یک نوع بیان قرآن بهره می گیرند و بیدارمی شوند و همین اثر ، برای نزول این آیات ، کافی است ، هرچند کوردلانی از آن نتیجه معکوس بگیرند .

ضمنا از این آیه این درس را در زمینه مسایل تربیتی و تبلیغی می توان فراگرفت که باید برای رسیدن به هدف های عالی تربیتی، تنهااز یک طریق استفاده نکرد ، بلکه از طرق گوناگون و وسایل مختلف بهره گرفت ، که مردم ذوق ها و استعدادهای مختلفی دارند و برای نفوذ در هریک باید از راهی وارد شد و یکی از

ص:120

فنون بلاغت نیز همین است .

را خود نگهبان است، هر درمان خواهی را درمان و هر بی نیازی طلبی را کافی است.(1)

عَلَیْکُمْ بِکِتابِ اللّهِ، «فَاِنَّهُ الْحَبْلُ الْمَتینُ، وَالنُّورُالْمُبینُ»، وَالشِّفاءُ النّافِعُ، وَالرِّیُّ النّاقِعُ،وَالْعِصْمَةُ لِلْمُتَمَسِّکِ، وَالنَّجاةُ لِلْمُتَعَلِّقِ. لایَعْوَجُ فَیُقامَ، وَ لایَزیغُ فَیُسْتَعْتَبَ، «وَ لا تُخْلِقُهُ کَثْرَةُ الرَّدِّ» ، وَ وُلُوجُ السَّمْعِ . «مَنْ قالَ بِهِ صَدَقَ وَ مَنْ عَمِلَ بِه سَبَقَ»

برشما باد عمل کردن به قرآن ، که ریسمان محکم الهی و نور آشکار و درمانی سودمنداست، که تشنگی را فرونشاند ، نگهدارنده کسی است که به آن تمسّک جوید و نجات دهنده آن کس است که به آن چنگ آویزد، کجی ندارد تا راست شود و گرایش به

باطل ندارد تا از آن بازگردانده شود و تکرار و شنیدن پیاپی آیات ، کهنه اش نمی سازد و گوش از شنیدن آن خسته نمی شود .

ص:122

کسی که با قرآن سخن بگوید راست گفته و هرکس بدان عمل کند پیشتازاست.(1)

« أَعْجَمِیّ » از ماده « عُجْمَة » به معنی عدم فصاحت و ابهام در سخن است و « عَجَم » را به غیر عرب می گویند ، چراکه زبان آن ها را به خوبی نمی فهمند و «أَعْجَم» به کسی گفته می شود که مطالب را خوب ادا نمی کند ( خواه عرب باشد یا غیر عرب ) .

بنابراین واژه « أَعْجَمِیّ » همان « أَعْجَم » است که با یاء نسبت توأم شده است .

آن ها بیماردلانی هستند که هر طرحی ریخته شود و هر برنامه ای پیاده گردد به آن ایرادی می کنند و بهانه ای می تراشند ، اگر عربی باشد سحر و افسونش می خوانند و اگر عجمی باشد نامفهومش می شمرند و اگر مخلوطی از الفاظ عربی و عجمی باشد ، ناموزونش معرفی می کنند .

سپس قرآن خطاب به پیامبر صلی الله علیه و آله می افزاید : « بگو این کتاب آسمانی برای کسانی

ص:124

که ایمان آورده اند ، مایه هدایت و درمان است » ( قُلْ هُوَ لِلَّذینَ امَنُوا هُدیً وَ شِفاءٌ ) .

« اما کسانی که ایمان نمی آورند ، گوش هایشان سنگین است » و آن را درک نمی کنند ( وَالَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ فی اذانِهِمْ وَقْرٌ ) ، « و بر اثر نابینایی آن را نمی بینند » ( وَ هُوَ عَلَیْهِمْ عَمیً ) .

« درست مثل کسانی هستند که آن ها را از راه دور صدا می زنند » : ( اوُلئِکَ یُنادَوْنَ مِنْ مَکانٍ بَعیدٍ ) .

و معلوم است چنین کسانی نه می شنوند و نه می بینند .

آری برای پیداکردن راه و رسیدن به مقصد، تنها وجود نور کافی نیست، چشم بینا نیز لازم است، همچنین برای تعلیم یافتن تنها وجود مبلّغ دانشمند و فصیح کفایت نمی کند، گوش شنوایی نیز باید باشد .

در لطافت دانه های باران و تأثیر حیات بخش آن شک نیست، اما « در باغ سبزه

ص:125

روید و در شوره زار خس » .

آن ها که با روح حق طلبی به سراغ قرآن می آمدند ، هدایت و شفا از آن می یافتند ، بیماری های اخلاقی و روحی آن ها در شفاخانه قرآن درمان می شد ، سپس بار سفر را می بستند و در پرتو نور هدایت قرآن ، با سرعت به سوی کوی دوست حرکت می کردند .

اما لجوجان متعصب و دشمنان حق و حقیقت و آن ها که از قبل تصمیم خودشان را بر مخالفت انبیا گرفته بودند ، چه بهره ای می توانستند از آن بگیرند ؟ آن ها همچون کوران و کرانی بودند که در نقطه دور دستی قرار داشتند ، آن ها گرفتار ناشنوایی و نابینایی مضاعف بودند ، هم ازنظرابزار دید و شنود و هم از نظر بعد مکان .

در این که چگونه قرآن مایه شفا و درمان دردهای جانکاه انسان ها است ، بحث

ص:126

مشروحی ذیل آیه 82 سوره اسراء در جلد 12 تفسیر نمونه صفحه 236 به بعد ذکر شده است .

تعبیر به « کَذلِکَ » ( این گونه ) ممکن است اشاره به این باشد که تمام انواع سه گانه وحی که در آیه قبل آمده برای پیامبراسلام صلی الله علیه و آله تحقق یافت ، گاه مستقیما با ذات پاک پروردگار ارتباط می یافت و گاه از طریق فرشته وحی و گاه با شنیدن آوازی شبیه امواج صوتی ، چنان که در روایات اسلامی نیز اشاره به همه این ها شده و شرح آن را ذیل آیه گذشته بیان کردیم .

در این که منظور از « رُوح » در این جا چیست ، دو قول در میان مفسران دیده می شود:

نخست این که منظور از آن قرآن مجید است که مایه حیات دل ها و زندگی جان ها است، این قول را غالب مفسران برگزیده اند (1)

ص:128

راغب در مفردات نیز می گوید : « سُمِّیَ الْقُرْاآنُ رُوحا فی قَوْلِهِ وَ کَذلِکَ اَوْحَیْنا اِلَیْکَ رُوحا مِنْ اَمْرِنا و ذلِکَ لِکَوْنِ الْقُرْاآنِ سَبَبا لِلْحَیاةِ الاُْخْرَوِیَّةِ : قرآن در آیه : وَ کَذلِکَ اَوْحَیْنا ... روح نامیده شده ، زیرا سبب حیات اخروی است » .

این معنی با قرائن مختلفی که در آیه وجود دارد مانند تعبیر به « کَذلِکَ » که اشاره به مسأله وحی است و تعبیر به « اَوْحَیْنا » و همچنین تعبیراتی که درباره قرآن در ذیل همین آیه آمده است ، کاملاً سازگار است .

گرچه « روح » در سایر آیات قرآن غالبا به معانی دیگری آمده است ، ولی با توجه به قرائن فوق ظاهر این است که روح در این جا به معنی قرآن است .

در تفسیر آیه 2 سوره نحل : « یُنَزِّلُ الْمَلائِکَةَ بِالرُّوحِ مِنْ اَمْرِه

عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِه » نیز گفتیم که قرآن نشان می دهد « روح » در

ص:129

آن آیه نیز به معنی « قرآن و وحی و نبوت » است و در حقیقت این دو آیه یکدیگر را تفسیرمی کنند .

چگونه « قرآن » به منزله « روح » نباشد ، در حالی که در آیه 24 انفال می خوانیم : « یا اَیُّهَا الَّذینَ اآمَنُوا اسْتَجیبُوا لِلّهِ وَ لِلرَّسُولِ اِذا دَعاکُمْ لِما یُحْییکُمْ : ای کسانی که ایمان آورده اید، اجابت کنید دعوت خدا و پیامبرش را هنگامی که شما را به سوی چیزی فرا می خواند که مایه حیات شما است » .

در دنباله آیه می افزاید : « ما کُنْتَ تَدْری ... » .

این لطف خدا بودکه شامل حال توشد و این وحی آسمانی برتو نازل گشت وایمان به تمام محتوای آن پیدا کردی .

اراده خداوند بر این تعلق گرفته بود که علاوه بر هدایت تو به این کتاب بزرگ آسمانی و تعلیمات آن ، بندگان دیگرش را در پرتو این نور

ص:130

آسمانی هدایت کند و شرق و غرب جهان بلکه تمام قرون و اعصار را تا پایان زیر پوشش آن قرار دهد .

بعضی از کج اندیشان چنین پنداشته اندکه این جمله نشان می دهد، پیامبر قبل از نبوت ایمان به خدا نداشت، در حالی که معنی آیه روشن است، می گوید : قبل از نزول قرآن ، قرآن را نمی دانستی و به محتوا و تعلیمات آن آگاهی و ایمان نداشتی ، این تعبیر هیچ منافاتی با اعتقاد توحیدی پیامبر و معرفت عالی او و آشنائیش به اصول عبادت و بندگی او ندارد، خلاصه عدم آگاهی به محتوای قرآن مطلبی است و عدم معرفة اللّه مطلب دیگر .

زندگی شخص پیامبر صلی الله علیه و آله قبل از دوران نبوت که در کتب تاریخ آمده است ، نیز گواه زنده براین معنی است و ازآن روشن تر و بارزترسخنی است که از امیر مؤمنان علی در « نهج البلاغه » آمده : « وَ لَقَدْ قَرَنَ اللّهُ بِه صلی الله علیه و آله مِنْ لَدُنْ اِنْ

ص:131

کانَ فَطیما اَعْظَمَ مَلَکٍ مِنْ مَلائِکَتِه ، یَسْلُکُ بِه طَریقَ الْمَکارِمِ وَ مَحاسِنَ اَخْلاقِ الْعالَمِ ، لَیْلَهُ وَ نَهارَهُ: از همان زمان که رسول خدا صلی الله علیه و آله از شیر باز گرفته شد ، خداوند بزرگ ترین فرشته از فرشتگان را با او قرین ساخت ، تا شب و روز وی را به راه های مکارم و طرق اخلاق نیک سوق دهد » (1)

در پایان آیه می افزاید : « وَ اِنَّکَ لَتَهْدی اِلی صِراطٍ مُسْتَقیمٍ » .

نه تنها قرآن نوری برای تو است که نوری برای همگان است و وسیله هدایتی برای جهانیان به سوی صراط مستقیم ، این یک موهبت عظیم الهی است ، برای رهروان راه حق و آب حیاتی است برای همه تشنه کامان .

همین معنی به تعبیر دیگری در آیه 44 سوره فصلت آمده : « قُلْ هُوَ لِلَّذینَ

ص:132

امَنُوا هُدًی وَ شِفاءٌ وَ الَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ فی اذانِهِمْ وَقْرٌ : بگو این کتاب برای کسانی که ایمان آورده اند ، مایه حیات و شفا است و کسانی که به آن ایمان نمی آورند گوشهایشان سنگین است » .

درست است که از ذیل آیه یعنی جمله : « فَریقٌ فِی الْجَنَّةِ وَ فَریقٌ فِی السَّعیرِ » استفاده می شود ، که وظیفه پیامبر هم انذار است و هم بشارت ، ولی از آن جا که تأثیر « انذار » در نفوس مخصوصا در افراد نادان و لجوج عمیق تر است ، در آیه ، دو بار فقط روی « انذار » تکیه شده ، با این تفاوت که در مرحله اول سخن از انذارشوندگان است و درمرحله دوم سخن از چیزی است که باید ازآن بترسند، یعنی دادگاه قیامت .

روزی که به خاطراجتماع عموم انسان ها،رسواییش بسیاردردناک و شدیداست.

در این جا سؤالی مطرح است و آن این که آیا از جمله « لِتُنْذِرَ اُمَّ الْقُری وَ مَنْ حَوْلَها » استفاده نمی شود که هدف از نزول قرآن انذار مردم مکه و اطراف آن است ؟ آیا این تعبیر با جهانی بودن اسلام تضاد ندارد ؟

پاسخ این سؤال با توجه به یک نکته روشن می شود و آن این که : کلمه

ص:134

« اُمُّ الْقُری » که یکی از نام های مکه است ، از دو واژه ترکیب یافته « اُمّ » که در اصل به معنی اساس و ابتدا و آغاز هر چیزی است و مادر را هم به همین جهت «اُمّ» می گویند که اساس و اصل فرزندان است.

و « قُری » که جمع « قریه » به معنی هر گونه آبادی و شهر است ، اعم از شهرهای بزرگ و کوچک یا روستاها و شواهد زیادی نیز در قرآن بر این معنی وجود دارد .

اکنون ببینیم چرا « مکه » را « اُمُّ الْقُری » نامیده اند ؟ ( مادر و اصل همه آبادی ها ) .

روایات اسلامی تصریح می کند که همه زمین ، نخست زیر آب غرق بود و خشکی ها تدریجاسراز آب بیرون آوردند(علم امروز نیز این معنی راپذیرفته است).

این روایات می گوید : نخستین نقطه ای که از زیر آب سر برآورد « کعبه بود و سپس خشکی های زمین از کنار آن گسترش یافت که از آن

ص:135

به عنوان "دَحْوُ الاَْرْضِ" ( گسترش زمین ) یاد شده است » .

باتوجه به این تاریخچه روشن می شودکه «مکه» اصل و اساس و آغاز همه آبادی های روی زمین است، بنابراین هرگاه گفته شود «اُمُّ الْقُری وَ مَنْ حَوْلَها» پیداست که تمام مردم روی زمین را شامل می شود (1)

از این گذشته می دانیم اسلام تدریجا گسترش یافت :

پیامبر صلی الله علیه و آله نخست مأمور بود بستگان نزدیک خود را انذار کند ، چنان که در آیه 214 سوره شعرا می خوانیم: «وَاَنْذِرْ عَشیرَتَکَ الاَْقْرَبینَ»، تا هسته بندی اسلام محکم شود و آماده گسترش گردد .

ص:136

سپس در مرحله دوم پیامبر مأمور شد ، ملت عرب را تبلیغ و انذار کند ، چنان که در آیه 3 سوره فصلت آمده : « قُرْانا عَرَبِیّا لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ : این قرآن است عربی برای قومی که می فهمند و درک می کنند » . و در آیه 44 سوره زخرف نیز آمده است : « وَ اِنَّهُ لَذِکْرٌ لَکَ وَ لِقَوْمِکَ : این قرآن مایه تذکر تو و قوم تو است » .

هنگامی که پایه های اسلام در میان این قوم قوی و مستحکم شد، پیامبر صلی الله علیه و آله مأموریت گسترده تری یافت و مأمور انذار جهانیان شد، چنان که در آیه اول سوره فرقان می خوانیم : «تَبارَکَ الَّذی نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلی عَبْدِه لِیَکُونَ لِلْعالَمینَ نَذیرا : جاوید و پر برکت است خداوندی که قرآن را بر بنده اش نازل کرد تا همه جهانیان را انذار کند » ( و آیات فراوان دیگر ) .

و به خاطر همین مأموریت بود که پیامبر صلی الله علیه و آله نامه به سران بزرگ جهان آن

ص:137

روز ، در خارج از جزیره عربستان نوشت و کسراها و قیصرها و نجاشی ها را به اسلام دعوت کرد .

و نیز بر اساس همین خط و برنامه بود ، که پیروانش برای تبلیغ اسلام بعد از او به همه جهان گام نهادند و تعالیم اسلام را در دنیا منتشر ساختند .

نخستین کاری که قرآن در وجود انسان ها می کند همان پاک سازی از انواع بیماری های فکری و اخلاقی فرد و جامعه است .

پس از آن مرحله « رَحْمَت » فرامی رسد که مرحله تخلق به اخلاق الهی و جوانه زدن شکوفه های فضایل انسانی در وجود افرادی است که تحت تربیت قرآن قرار گرفته اند .

به تعبیردیگر «شِفاء» اشاره به «پاکسازی» و «رحمت»اشاره به«نوسازی»است و یا به تعبیر فلاسفه و عرفاء اولی به مقام « تَخْلِیَة » اشاره می کند و دومی به مقام « تَحْلِیَة » .

ص:139

می کند ، تفاوت در غذا نیست ، تفاوت در مزاج ها و طرز تفکرها است .

و درست به همین دلیل ، برای استفاده از قرآن باید قبلاً آمادگی پذیرش را پیدا کرد و به اصطلاح علاوه بر فاعلیت فاعل ، قابلیت محل نیز شرط است .

زندگی پیامبر صلی الله علیه و آله و مسلمانان در طول این 23 سال دارد که اگر از آن بریده شود، نامفهوم خواهد بود .

با این حال چگونه قرآن به طور کامل در شب قدر نازل شده است ؟

برای یافتن پاسخ این سؤال بایدتوجه داشت که ازیک سو درآیه می خوانیم: « قرآن، در لیله مبارکه نازل شده است ». از سوی دیگر در آیه 185 سوره بقره آمده است : « شَهْرُ رَمَضانَ الَّذی اُنْزِلَ فیهِ الْقُرْاآن : ماه رمضان را روزه بدارید ، ماهی که قرآن در آن نازل شده است » .

و از سوی سوم در سوره قدر می خوانیم : « اِنّا اَنْزَلْناهُ فی لَیْلَةِ الْقَدْرِ : ما آن را در شب قدر نازل کردیم ». از مجموع این آیات به خوبی استفاده می شود که آن شب مبارکی که در آیه مورد بحث به آن اشاره شده است ، شب قدر در ماه مبارک رمضان می باشد .

ص:142

بر طبق بسیاری از آیات قرآن ، پیامبر صلی الله علیه و آله قبل از نزول تدریجی قرآن ، از آن آگاهی داشت ، مانند آیه 114 سوره طه : « وَ لا تَعْجَلْ بِالْقُرْاآنِ مِنْ قَبْلِ اَنْ یُقْضی اِلَیْکَ وَحْیُهُ : پیش از آن که وحی درباره قرآن بر تو نازل شود، نسبت به آن عجله نکن » .

و در آیه 16 سوره قیامت آمده است : « لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ : زبان خود را برای عجله به قرآن ، حرکت مده » .

از مجموع این آیات می توان نتیجه گرفت که قرآن دارای دو نوع نزول بوده است ؛ اول «نزول دفعی» و جمعی که یک جا از سوی خداوند بر قلب پاک پیامبر صلی الله علیه و آله در ماه رمضان و شب قدر نازل گردیده، دوم «نزول تدریجی» که بر حسب شرایط و حوادث و نیازها در طی 23 سال نازل شده است .

شاهد دیگر این سخن این که در بعضی از آیات قرآن ، تعبیر به «انزال»

ص:143

و در بعضی دیگر تعبیر به «نزول» شده است ، از پاره ای از متون لغت استفاده می شود که « تنزیل » معمولاً در مواردی گفته می شود که چیزی تدریجا نازل شود و به صورت پراکنده و تدریجی ، اما « انزال » مفهوم وسیعی دارد که هم نزول تدریجی را شامل می شود و هم نزول دفعی را .

و جالب این که در تمام آیات فوق که سخن از نزول قرآن در شب قدر و ماه مبارک رمضان است ، تعبیر به « انزال » شده که با « نزول دفعی » هماهنگ است ، درحالی که در موارددیگری که سخن از«نزول تدریجی»در میان است، تنهاتعبیر به « تنزیل » شده است .

اما این « نزول دفعی » بر قلب پاک پیامبر صلی الله علیه و آله چگونه بوده ؟ آیا به شکل همین قرآن فعلی با آیات و سوره های مختلف بوده؟ یا مفاهیم و حقایق آن ها به صورت

ص:144

فشرده و جمعی بوده ؟

دقیقا روشن نیست ، همین قدر از قرائن فوق می فهمیم که یک بار این قرآن در شب قدر بر قلب پاک پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شده است و یک بار تدریجی در 23 سال .

و به تعبیر دیگر آن چه از آیات گذشته استفاده کردیم که قرآن دوبار بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شده ؛ یک بار « نزول دفعی » در شب قدر و بار دیگر « نزول تدریجی » در طول 23 سال ، منافاتی با حدیثی که از قول امیر المؤمنین علی می گوید : « در شب قدر بر "بیت المعمور" نازل شد »، ندارد، چراکه قلب پیامبر صلی الله علیه و آله از «بیت المعمور»، آگاه است .(1)

ص:145

چگونه ممکن است کتابی که با حوادث بیست و سه سال در ارتباط بوده یک جا و در یک روز نازل شود ؟

مگر ممکن است همه حوادث 23 سال را در یک روز جمع آوری کرد، تا مسایل مربوط به آن یک جا در قرآن نازل شود ؟ علاوه بر این قرآن کتابی است که تنها جنبه تعلیمی ندارد، بلکه حتما می بایست هرآیه آن پس از نزول اجرا گردد ، اگر همه قرآن یک جا نازل می شد باید یک جا هم اجرا بشود و می دانیم که یک جا اجرا شدن امری محال بوده است ، چرا که اصلاح یک جامعه سرتاپا فاسد را در یک روز نمی توان انجام داد و کودک بی سوادی را نمی توان یک روزه از کلاس اول به دوران دکترا کشاند ، به همین دلیل قرآن تدریجا نازل شد تا به خوبی اجرا گردد و به اصطلاح کاملاً جا بیفتد ، دچار هیچ گونه تزلزل نگردد و جامعه نیز قدرت جذب و پذیرش و حفظ آن را داشته باشد .

ص:147

یکی از درس های مهم که آیه فوق به ما می آموزد لزوم برنامه ریزی برای هرگونه انقلاب فرهنگی و فکری و اجتماعی و هرگونه برنامه تربیتی است ، چراکه اگر چنین برنامه ای تنظیم نگردد و در مقاطع مختلف هرکدام به موقع خود پیاده نشود شکست قطعی است ، حتی قرآن مجید یک جا بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل نشد ، هرچند در علم خدا یک جا بود و یک بار در شب قدر مجموعا بر پیامبر صلی الله علیه و آله عرضه شد ، امّا نزول اجرایی آن در طول 23 سال در مقطع های مختلف زمانی و با برنامه ریزی دقیق بود .

این سخن بدین معنی نیز هست که اگر از تلاش های خود در کوتاه مدت نتیجه نگرفتیم ، هرگز نباید یأس و نومیدی به خود راه دهیم و دست از ادامه تلاش و کوشش برداریم . توجه داشته باشیم که غالبا پیروزی های نهایی و کامل در دراز مدّت است .

ص:148

بوده باشد :

1 از این نظر که قرآن ، عربی فصیح و روانی است که آهنگ آن در گوش ها دل انگیز و تلاوت آن بر زبان ها آسان است .

2 ازنظراین که خداوندآن چنان تسلطی به پیامبرش برآیات قرآن، داده بود که به آسانی ودرهمه جاوبرای حل هرمشکل،ازآن استفاده می کردوپیوسته برمؤمنان تلاوت می نمود .

3 از نظر محتوا که در عین عمیق و پر مایه بودن درک آن سهل و ساده و آسان است ، اصولاً آن همه حقایق بزرگ و برجسته که در قالب این الفاظ محدود با سهولت درک معانی ریخته شده، خود نشانه ای است از آن چه در آیه فوق می خوانیم که بر اثر یک امداد الهی، صورت گرفته است .

در سوره قمر در آیات متعدد این جمله تکرار شده است : « وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ

ص:150

لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ : ما قرآن را برای تذکر و یادآوری آسان کردیم آیا پند گیرنده ای هست » .

نخست این که : اصولاً زبان عربی به تصدیق زبان شناسان جهان یکی از رساترین لغات و ادبیات آن از قوی ترین ادبیات است . دیگر این که : گاه جمله « صَرَّفْنا » اشاره به بیانات مختلفی است که قرآن از یک واقعیت دارد ، مثلاً مسأله وعید و مجازات مجرمان را ، گاهی در لباس بیان سرگذشت امت های پیشین و گاهی به صورت خطاب به حاضران و گاهی در شکل ترسیم حال آن ها در صحنه قیامت و گاه به لباس های دیگر بیان می کند .

خسته و همواره گویاست ؛ خانه ای است که ستون های آن هرگز فرو نمی ریزد ؛ و صاحب عزّتی است که یارانش هرگز شکست ندارند.

رِیاضُ الْعَدْلِ وَ غُدْرانُهُ ، وَأثَافِیُّ الاِْسْلامِ وَ بُنْیانُهُ ، وَ اَوْدِیَةُ الْحَقِّ وَ غِیطانُهُ . وَ بَحْرٌ لا یَنْزِفُهُ الْمُسْتَنْزِفُونَ ، وَ عُیُونٌ لا یُنْضِبُها الْماتِحُونَ ، وَ مَناهِلُ لا یَغیضُها الْوارِدُونَ ، وَ مَنازِلُ لا یَضِلُّ نَهْجَهَا الْمُسافِرُونَ ، وَ اَعْلامٌ لا یَعْمی عَنْهَا السّائِرُونَ ، وَ آکامٌ لا یَجُوزُ عَنْهَا الْقاصِدُونَ . جَعَلَهُ اللّهُ رِیّا لِعَطَشِ الْعُلَماءِ ، وَ رَبیعا لِقُلُوبِ الْفُقَهاءِ ، وَ مَحاجَّ لِطُرُقِ الصُّلَحاءِ ، وَ دَواءً لَیْسَ بَعْدَهُ داءٌ ، وَ نُورا لَیْسَ مَعَهُ ظُلْمَةٌ(1)، وَ حَبْلاً وَثیقا عُرْوَتُهُ ، وَ مَعْقِلاً مَنیعا ذِرْوَتُهُ، وَ عِزّا لِمَنْ تَوَلاّهُ ، وَ سِلْما لِمَنْ دَخَلَهُ ، وَ هُدًی لِمَنِ ائْتَمَّ بِه ، وَ عُذْرا لِمَنِ انْتَحَلَهُ، وَ بُرْهانا لِمَنْ تَکَلَّمَ بِه ، وَ شاهِدا لِمَنْ خاصَمَ بِه ، وَ فَلْجا لِمَنْ حاجَّ بِه ، وَ حامِلاً لِمَنْ حَمَلَهُ ، وَ مَطِیَّةً لِمَنْ اَعْمَلَهُ ، وَ آیَةً لِمَنْ تَوَسَّمَ ، وَ جُنَّةً لِمَنِ اسْتَلاْءَمَ ، وَ عِلْما لِمَنْ وَعی ، وَ حَدیثا لِمَنْ

ص:153

رَوی ، وَ حُکْما لِمَنْ قَضی

قرآن نوری است که خاموشی ندارد ، چراغی است که درخشندگی آن زوال نپذیرد ، دریایی است که ژرفای آن درک نشود ، راهی است که رونده آن گمراه نگردد ، شعله ای است که نور آن تاریک نشود ، جداکننده حق و باطلی است که درخشش برهانش خاموش نگردد ، بنایی است که ستون های آن خراب نشود ، شفادهنده ای است که بیماری های وحشت انگیز را بزداید ، قدرتی است که یاورانش شکست ندارند و حقّی است که یاری کنندگانش مغلوب نشوند .

قرآن ، معدن ایمان و اصل آن است ، چشمه های دانش و دریاهای علوم است ، سرچشمه عدالت و نهرجاری عدل است،پایه های اسلام و ستون های محکم آن است، نهرهای جاری زلال حقیقت و سرزمین های آن است .

دریایی است که تشنگان آن ، آبش را تمام نتوانند کشید و چشمه ای است که آبش کمی

ص:154

ندارد، محل برداشتِ آبی است که هرچه ازآن برگیرند کاهش نمی یابد، منزلی است که مسافران راه آن رافراموش نخواهندکرد و نشانه هایی است که روندگان ازآن غفلت نمی کنند، کوهسارزیبایی است که از آن نمی گذرند .

خدا قرآن را فرو نشاننده عطش علمی دانشمندان و باران بهاری برای قلب فقیهان و راه گسترده و وسیع برای صالحان قرار داده است . قرآن دارویی است که با آن بیماری وجود ندارد ، نوری است که با آن تاریکی یافت نمی شود ، ریسمانی است که رشته های آن محکم ، پناهگاهی است که قلّه آن بلند و توان و قدرتی است برای آنکه قرآن را برگزیند ، محل امنی است برای هرکس که وارد آن شود ، راهنمایی است تا از او پیروی کند، وسیله انجام وظیفه است برای آنکه قرآن را راه و رسم خود قرار دهد ، برهانی است بر آن کس که با آن سخن بگوید ، عامل پیروزی است برای آن کس که با آن استدلال کند ، نجات دهنده است برای آن کس که حافظ آن باشد و به آن عمل کند و راهبر آن که آن را به کار گیرد و نشانه هدایت

ص:155

است برای آن کس که در او بنگرد ، سپر نگهدارنده است برای آن کس که با آن خود را بپوشاند و دانش کسی است که آن را به خاطر بسپارد و حدیث کسی است که از آن روایت کند و فرمان کسی است که با آن قضاوت کند . (1)

وَاللّهَ اللّهَ فِی الْقُرْآنِ ، لا یَسْبِقُکُمْ بِالْعَمَلِ بِه غَیْرُکُمْ . خدا را ! خدا را ! درباره قرآن ، مبادا دیگران در عمل کردن به دستوراتش از شما پیشی گیرند .(2)

وَ تَمَسَّکْ بِحَبْلِ الْقُرْآنِ وَ اسْتَنْصِحْهُ ، وَ اَحِلَّ حَلالَهُ ، وَ حَرِّمْ حَرامَهُ . به ریسمان قرآن چنگ زن و از آن نصیحت پذیر ، حلالش را حلال و حرامش را حرام بشمار . (3)

ص:156

آیا مفهوم این کلام، آن نیست که نه تنها حیات معنوی شما که حیات مادی شما نیز با آن رابطه ناگسستنی دارد ؟ پیروزی شما بر دشمنان ، سربلندی و آزادی و استقلال شما، آبادی و عمران شهرهای شما، همه با آن گره خورده است .

آری در آن شبی که مقدّرات ، تعیین می شد ، قرآن نیز در آن شب نازل گردید .

جدا کرده و سعادت انسان ها را تضمین نموده و برای همه مردم در هر شرایط سنی و با هر سطح از سواد اسباب هدایت و رشد است .

ساده ای چنان ترکیب عالی آفریده است .

از جمله اموری که گواهی می دهد ، ذکر این حرف از حروف مقطعه برای بیان عظمت قرآن است ، این که بلافاصله بعد از آن سوگند به قرآن مجید یاد کرده ، می فرماید : « قسم به قرآن مجید » ( وَالْقُرْاآنِ الْمَجیدِ ) .

واژه « مَجید » از ماده « مجد » به معنی شرافت گسترده است و از آن جا که قرآن ، عظمت و شرافتی بی پایان دارد ، کلمه « مجید » از هر نظر سزاوار آن است ، ظاهرش زیبا ، محتوایش عظیم ، دستوراتش عالی و برنامه هایش آموزنده و حیات بخش است .

ص:161

در دل های آماده دیده می شودکه شاهدگویای این امر است .

ولی چه می توان کرد هنگامی که نطفه حیاتی یک بذر مرده باشد ، اگر در بهترین زمین ها آن را جای دهند و از آب کوثر زیر نظر بهترین باغبان ها آبیاری کنند ، هرگز نمو نخواهد کرد و گل و گیاهی از آن نمی روید .

کس محسوس بود و زیبایی های لفظ و معنا و فصاحت و بلاغت آن قابل انکار نبود، حتی خود مشرکان چنان مجذوبآهنگ و بیان قرآن می شدندکه گاه شبانه به طور مخفیانه به نزدیکی منزلگاه پیامبر صلی الله علیه و آله می آمدند تا زمزمه تلاوت او را در دل شب بشنوند.

چه بسیار کسانی که با شنیدن چند آیه از قرآن شیفته و دلباخته آن شدند و در همان مجلس اسلام را پذیرفتند و به آغوش قرآن پناه بردند.

این جا بود که برای توجیه این پدیده بزرگ و اغفال مردم از این وحی آسمانی، زمزمه شعر و شاعری پیامبر صلی الله علیه و آله را در همه جا سردادند، که این خود اعترافی بود ضمنی، به نفوذ فوق العاده قرآن.

امّا چرا شایسته پیامبر صلی الله علیه و آله نیست که شاعرباشد،به خاطراین که خط «وحی» از خط «شعر» کاملاً جدا است، زیرا:

ص:164

1 معمولاً سرچشمه شعر تخیل و پندار است، شاعر بیشتر بر بال و پر خیال سوار می شود و پرواز می کند، در حالی که وحی از مبدأ هستی سرچشمه می گیرد و بر محور واقعیت ها می گردد.

2 شعرازعواطف متغیّرانسانی می جوشد و دائما درحال دگرگونی است، درحالی که وحی بیانگر حقایق ثابت آسمانی می باشد.

3 لطف شعر در بسیاری از موارد در اغراق گویی ها و مبالغه های آن است، تا آن جا که گفته اند: «اَحْسَنُ الشِّعْرِ اَکْذَبُهُ: بهترین شعر دروغ آمیزترین آن است». در حالی که در وحی جز صداقت چیزی نیست.

4 شاعر در بسیاری از موارد به خاطر زیبایی های لفظ ناچار است خود راتسلیم الفاظ کند و دنباله رو آن باشد و چه بساحقایقی که در این میان پایمال گردد.

5 سرانجام به تعبیر زیبای یکی از مفسران «شعر» مجموعه شوق هایی

ص:165

است که از زمین به آسمان پرواز می کند، اما «وحی» مجموعه حقایقی است که از آسمان به زمین نازل می گردد و این دو خطّ کاملاً متفاوت است.

باز در این جا لازم است برای شاعرانی که در خط اهداف مقدسی گام برمی دارند و از عوارض نامطلوب شعر خود را بر کنار می سازند، حساب جداگانه ای باز کنیم و ارزش مقام و هنر آن ها را فراموش نکنیم، ولی به هر حال طبیعت غالب شعر آن است که گفته شد.

خَلْفِه» (1) اگر درک مطلبی در قرآن دشوار بود ، نباید آن را بر تمثیل های خیالی و شعری حمل کرد ؛ زیرا خیالبافی شاعرانه با کتاب حکمت سازگار نیست . شاعر خیال پرداز مَدح و قدح او مختالانه است نه عاقلانه در این باره چنین گفته شده : «لا تُؤاخِ شاعِرا فَاِنَّهُ یَمْدَحُکَ بِثَمَنٍ وَ یَهْجُوکَ مَجّانا» یعنی با خیال پرداز، برادری نکن که وی تو را در برابر بها می ستاید و رایگان هجو می کند .

از تهمت های کافران و دشمنان اسلام به رسول اکرم صلی الله علیه و آله این بود که می گفتند: ره آورد او بافته های شعری و خیالی است ، او شاعر است نه حکیم «اَمْ یَقُولُونَ شاعِرٌ نَتَرَبَّصُ بِه رَیْبَ الْمَنُونِ» (2) خدای سبحان در برابر این تهمت ، صریحا رسول خود را به عنوان حکیم معرفی می کند و بر شاعر نبودن ایشان تأکید

ص:167

می ورزد «وَ ما عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ وَ ما یَنْبَغی لَهُ» (1) ما به او شعر و خیالبافی نیاموختیم که شعرسازی و خیالبافی شایسته مقام آن حضرت نیست، چه اینکه روح خیال پرداز نمی تواند محکم بیندیشد و اندیشه های وزین داشته باشد در حالی که قرآن کریم قول وزین و کتاب حکیم است «اِنّا سَنُلْقی عَلَیْکَ قَوْلاً ثَقیلاً»(2)کتابی که در صحبت و معیّت حقّ نازل گردید «وَ بِالْحَقِّ اَنْزَلْناهُ وَ بِالْحَقِّ نَزَلَ» (3)حقیقت نیزهمیشه همراه آن است و جایی برای خیالبافی درآن نمی ماند، چنین کتابی هیچ گاه اغراق و مبالغه نمی کند و هرچه که بگوید از مَثَل و قصّه ، برای بیان حقیقت بلند و سنگینی است که آن را در قالب ساده ای می ریزد تا همگان بفهمند .

ص:168

تمثیل علاوه بر آنکه دامنه مطلب و سطح آن را مقداری پایین می آورد ، سطح فکر شنونده را نیز قدری بالا می برد و از این جهت از آن در قرآن کریم استفاده فراوانی شده است .

قرآن هرگز امر تمثیلی و غیرواقعی را واقعی جلوه نمی دهد و اگر بخواهد امر واقعی اتّفاق افتاده را بیان کند، به عنوان قصّه بیان می کند:«نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ اَحْسَنَ الْقَصَصِ» (1)داستان انبیای گذشته را با وحی الهی بیان می کند : «ذلِکَ مِنْ اَنْباءِ الْغَیْبِ نُوحیهِ اِلَیْکَ»(2)یعنی این امر واقعی پیامبران گذشته بود که ما از غیب برای تو بیان می کنیم . قرآن اگر بخواهد معنا و معرفت بلندی را تنزیل کند و در

ص:169

سطح عموم بیاورد، می فرماید: «وَاضْرِبْ لَهُمْ مَثَلاً»(1) برای آنها مثلی ذکر کن .

قرآن کریم به دلیل آنکه حق است و حکمت ، هیچ گاه حقّ و باطل و واقعی و غیرواقعی را به هم نمی آمیزد و امثال و تشبیهات را به عنوان امر واقعی و رخ داده، عرضه نمی کند بلکه می فهماند که این سخن تشبیه و تنظیر است نه داستان واقعی. غرض آن است که قرآن کریم ، از مطالب غیر مبرهن منزّه است .

جهانی انسانی .

شعراء غالبا طالب عیش و نوشند و در بند زلف و خال یار ( مخصوصا شاعرانی که در آن عصر و در محیط حجاز می زیستند چنان که از نمونه اشعارشان پیدا است ) .

آن ها در حقیقت می خواستند مذمت کنند ، اما با این سخن مدح می کردند و این گفتارشان سند زنده ای بود بر نفوذ خارق العاده قرآن در افکار و دل ها .

قرآن درباره پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله می فرماید : « وَ ما عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ وَ مایَنْبَغی لَهُ اِنْ هُوَاِلاّ ذِکْرٌ وَ قُرْانٌ مُبینٌ لِیُنْذِرَ مَنْ کانَ حَیّا : ما شعر به او نیاموختیم و شعر و شاعری شایسته او نیست، بلکه این ذکر و بیداری است و قرآن است آشکار تا افرادی را که روح

ص:171

حیات درکالبدشان است انذار کند » .(1)

اَلَمْ تَرَ اَنَّهُمْ فی کُلِّ وادٍ یَهیمُونَ : آیا نمی بینی آن ها در هر وادی سرگردانند ؟ (2)

« یَهیمُونَ » از ماده « هِیام » به معنی راه رفتن بدون هدف است .

آن ها غرق پندارها و تشبیهات شاعرانه خویش هستند ، حتی گاهی که قافیه ها آن ها را به این سمت و آن سمت بکشاند ، در هر وادی سرگردان می شوند .

آن ها غالبا در بند منطق و استدلال نیستند و اشعارشان از هیجاناتشان تراوش می کند و این هیجانات و جهش های خیالی هر زمان ، آنان را به وادی دیگری سوق می دهد .

ص:172

وَ اَنَّهُمْ یَقُولُونَ ما لا یَفْعَلُونَ : و سخنانی می گویند که عمل نمی کنند (1)

به علاوه شاعران معمولاً مردان بزمند نه جنگاوران رزم ، اهل سخنند نه عمل .

اما پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله سر تا پا عمل است و حتی دشمنان او وی را به عزم راسخ و استقامت عجیبش و اهمیت دادن به جنبه های عملی مسایل می ستایند شاعر کجا و پیامبر اسلام کجا ؟

دارد . و هرگاه به آیه ای می رسند که ترس از خدا در آن باشد ، گوش دل به آن می سپارند و گویا صدای برهم خوردن شعله های آتش ، در گوششان طنین افکن است ، پس قامت به شکل رکوع خم کرده ، پیشانی و دست و پا بر خاک مالیده و از خدا آزادی خود را از آتش جهنّم می طلبند . (1)

فراموشی سپردند ، قرآنی که رمز حیات است و وسیله نجات ، قرآنی که عامل پیروزی و حرکت و ترقی است ، قرآنی که مملو از برنامه های زندگی می باشد ، این قرآن را رهاساختند و حتی برای قوانین مدنی و جزاییشان دست گدایی به سوی دیگران دراز کردند .

بررسی تهمت مشارکت جنیّان برای نزول قرآن

وَ ما تَنَزَّلَتْ بِهِ الشَّیاطینُ : شیاطین و جنیان این آیات را نازل نکردند .(1)

وَ ما یَنْبَغی لَهُمْ وَ ما یَسْتَطیعُونَ : و برای آن ها سزاوار نیست و قدرت ندارند.(2)

اِنَّهُمْ عَنِ السَّمْعِ لَمَعْزُولُونَ : آن ها از استراق سمع( و شنیدن اخبار آسمان ها ) برکنارند . (3)

ص:176

مشرکین می گفتند : محمّد صلی الله علیه و آله با فردی از جنّ مربوط است و او این آیات را تعلیمش می دهد درحالی که قرآن تأکید می کند این آیات « تنزیل رَبّ العالمین » است .

محتوای این کتاب بزرگ که در مسیر حق و دعوت به پاکی و عدالت و تقوی و نفی هرگونه شرک است به خوبی نشان می دهد که با افکار شیطانی و القائات شیاطین هیچ گونه شباهت ندارد و شیاطین جز شرّ و فسادکاری ندارند و این کتاب خیر و صلاح است بنابراین بررسی محتوای آن به تنهایی بیانگر اصالت آن است به علاوه « آن ها توانایی چنین کاری را ندارند » .

اگر چنین قدرتی می داشتند باید سایر کسانی که در محیط قرآن همانند

« کاهنان » با شیاطین مربوط بودند بتوانند همانند آن را بیاورند ، با این که

ص:177

همگی عاجز ماندند و با عجزشان ثابت کردند که این آیات مافوق توان آن ها است .

به علاوه « کاهنان » خود معترف بودند که بعدازتولد پیامبر صلی الله علیه و آله ، رابطه شیاطینی که با آن ها در ارتباط بودند از اخبار آسمان ها قطع شد « و آن ها از شنیدن ( اخبار آسمان ) معزول و برکنارند : اِنَّهُمْ عَنِ السَّمْعِ لَمَعْزُولُونَ » .

از سایر آیات قرآن برمی آید ، شیاطین قبلاً به آسمان ها می رفتند و استراق سمع می کردند و مطالبی را که در میان فرشتگان منعکس بود احیانا به دوستان خود منتقل می ساختند ، اما با تولد و ظهور پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله استراق سمع به کلی قطع شد و آن ارتباط خبری از میان رفت ، این مطلب را خود مشرکان نیز می دانستند و به فرض که مشرکان هم نمی دانستند ، قرآن از آن خبر می داد .

به همین دلیل قرآن در آیات فوق به عنوان یک دلیل روی آن تکیه کرده است .

ص:178

و به این ترتیب از سه طریق به این اتهام پاسخ گفته شده است : عدم تناسب محتوای قرآن با القائات شیطانی، عدم قدرت شیاطین بر چنین کاری، ممنوع بودن شیاطین از استراق سمع .

سرحداتشان با ایران گرفتار شکست شدند و این اشاره به اهمیت و عمق این شکست است ، چراکه شکست درنقطه های دوردست و مرزهای بعید ، چندان مهم نیست ، مهم آن است که کشوری در نزدیک ترین مرزهایش به دشمن که از همه جا قوی تر و نیرومندتر است ، گرفتار شکست شود .

بنابراین ذکر جمله « فی اَدْنَی الاَْرْضِ » اشاره ای خواهد بود به اهمیت این شکست و طبعا پیشگویی از پیروزی طرف مغلوب ، ظرف چند سال آینده ، واجد اهمیت بیشتری خواهد بود که جز از طریق اعجاز قابل پیش بینی نیست .

سپس اضافه می کند : « وَ هُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَیَغْلِبُونَ » .

با این که جمله « سَیَغْلِبُونَ » ( به زودی غالب می شوند ) برای بیان مقصود کافی بود ، ولی مخصوصا تعبیر « مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ » ( بعد از مغلوبیتشان ) بر آن افزوده

ص:180

شده است ، تا اهمیت این پیروزی رومیان آشکارتر گردد ، چراکه غالب شدن یک جمعیت مغلوب آن هم در نزدیک ترین و نیرومندترین مرزهایش ، در یک مدت کوتاه ، غیرمنتظره است و قرآن صریحا از این حادثه غیرمنتظره خبر می دهد .

فی بِضْعِ سِنینَ لِلّهِ الاَْمْرُ مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ وَ یَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ

در چند سال ، همه کارها از آنِ خدا است ، چه قبل و چه بعد ( از این شکست وپیروزی ) و در آن روز مؤمنان خوشحال خواهند شد (1)

مفهوم تعبیر « بِضْع » حداقل سه و حداکثر نُه می باشد .

و اگر می بینید خداوند از آینده خبر می دهد ، به خاطر آن است که « همه چیز و

ص: 181

همه کار به دست او است ، چه قبل از پیروزی و چه بعد از پیروزی این قوم شکست خورده » ( لِلّهِ الاَْمْرُ مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ ) .

بدیهی است بودن همه چیز به دست خدا و به فرمان و اراده او ، مانع از اختیار و آزادی اراده ما و تلاش و کوشش و جهاد در مسیر اهداف مورد نظر نیست ، به تعبیر دیگر این عبارت نمی خواهد اختیار را از دیگران سلب کند ، بلکه می خواهد این نکته را روشن سازد که قادر بِالذّات و مالک عَلَی الاِْطلاق او است و هرکس هر چیزی دارد ، از او دارد .

سپس می افزاید : اگر امروز که رومیان شکست خوردند ، مشرکان خوشحال شدند « در آن روز که رومیان غالب شدند ، مؤمنان خوشحال خواهند شد » ( وَ یَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ ) .

ص:182

اِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلینَ : که تو قطعا از رسولان (خداوند) هستی.(1)

عَلی صِراطٍ مُسْتَقیمٍ : بر طریقی مستقیم .(2)

دراین آیه چیزی راکه سوگند آیه قبل به خاطر آن بوده است، بازگو می کند، یعنی رسول بودن پیامبر صلی الله علیه و آله آن هم رسالتی که توأم با حقیقت است و بودن پیامبر صلی الله علیه و آله بر صراط مستقیم.

تَنْزیلَ الْعَزیزِ الرَّحیمِ: این قرآنی است که از سوی خداوند عزیز و رحیم نازل شده.(3)

تکیه روی «عزیز بودن» خداوند برای بیان قدرت او بر چنین کتاب بزرگ شکست ناپذیری است که در تمام طول اعصار و قرون به صورت یک معجزه .

ص:184

جاویدان باقی می ماند و هیچ قدرتی نمی تواند عظمت آن را از صفحه دل ها محو کند .

و تکیه روی «رحیمیت» خداوند برای بیان این حقیقت است که رحمت او ایجاب کرده که چنین نعمت بزرگی را در اختیار انسان ها بگذارد .

در این جا سؤالی مطرح است که مگر می توان حقانیت یک پیامبر یا کتاب آسمانی را با سوگند و تأکید اثبات کرد؟

ولی پاسخ این سؤال در دل آیات فوق نهفته است، زیرا ازیک سوقرآن را توصیف به حکیم بودن می کند، اشاره به این که حکمتش برکسی پوشیده نیست و خود دلیل بر حقانیّت خویش است .

دیگر این که پیامبر صلی الله علیه و آله را به ره سپردن بر «صراط مستقیم» توصیف کرده، یعنی محتوای دعوت او خود بیان می کند که مسیر او، مسیر مستقیمی

ص:185

است، سوابق زندگی او نیز نشان می دهد که او طریقی جز طریق مستقیم ندارد.

و ما در بحث های دلایل حقانیّت پیامبران به این مطلب اشاره کرده ایم که یکی از بهترین طرق برای پی بردن به حقانیّت آن ها این است، که محتوای دعوت آنان دقیقا بررسی شود، هرگاه هماهنگ با فطرت و عقل و وجدان بود و در سطحی قرار داشت که از انسان با نیروی بشری امکان پذیر نیست، به علاوه سوابق زندگی شخص پیامبر چنان بود که نشان می داد، مرد امانت و صداقت است، نه دروغ و مکر و تزویر، این امور قرائن زنده ای می شود براین که او فرستاده خدا است و آیات فوق درحقیقت اشاره ای به هردو مطلب است، بنابراین سوگند و ادعای فوق هرگز بی دلیل نیست.

ازاین گذشته از نظر فنّ مناظره، برای نفوذ در دل های منکران لجوج هرقدر

ص:186

عبارات محکم تر و قاطع تر و توأم باتأکیدبیشترمطرح شود، این افرادرابیشتر تحت تأثیر قرار می دهد.

باز سؤال دیگری مطرح می شود که چرا مخاطب را در این جمله شخص پیامبر صلی الله علیه و آله قرار داده است، نه مشرکان و نه عموم مردم؟

پاسخ این که: هدف این بوده که تأکید کند تو بر حقّی و بر صراط مستقیمی، خواه آن ها بپذیرند و خواه نپذیرند، به همین دلیل در رسالت سنگین خود کوشا باش و از عدم قبول مخالفان کمترین سستی به خود راه مده.

لِتُنْذِرَ قَوْما ما اُنْذِرَ اباؤُهُمْ فَهُمْ غافِلُونَ

تا قومی را انذار کنی که پدران آن ها انذار نشدند و لذا آن ها غافلند.(1)

1 6 / یس .

ص:187

امیرمؤمنان علی علیه السلام در این زمینه می فرماید : «اِنَّ اللّهَ بَعَثَ مُحَمَّدا صلی الله علیه و آله وَ لَیْسَ اَحَدٌ مِنَ الْعَرَبِ یَقْرَأُ کِتابا وَ لا یَدَّعی نُبُوَّةً : خداوند هنگامی محمد صلی الله علیه و آله را مبعوث ساخت که احدی از عرب کتاب آسمانی نمی خواند و ادعای نبوت نمی کرد» . (1)

هدف از نزول قرآن این بودکه مردم غافل را هشیار و خواب زدگان را بیدار سازد و خطراتی که آن هارااحاطه کرده و گناهانی که در آن فرورفته اند و شرک و فسادی که به آن آلوده شده اند، به آن هایادآوری کند،آری قرآن پایه آگاهی و بیداری وکتاب پاک سازی دل و جان است.

ص:188

تعبیر همه حقایق و مطالب قرآن را دربرمی گیرد و جامعیت آن را مشخص می کند .

به شعر بلند کنید تا سخنان او را نشنوند(1)

این یک روش قدیمی برای مبارزه در برابر نفوذ حق است که امروز نیز به صورت گسترده تر و خطرناک تری ادامه دارد ، که برای منحرف ساختن افکار مردم و خفه کردن صدای منادیان حق و عدالت ، محیط را آن چنان پر از جنجال می کنند ، که هیچ کس صدای آن ها را نشنود و با توجه به این که « وَالْغَوْا » از ماده « لَغْو » معنی گسترده ای دارد و هر گونه کلام بیهوده ای را شامل می شود ، وسعت این برنامه روشن خواهد شد .

گاه با جار و جنجال و سوت و صفیر . گاه با داستان های خرافی و دروغین .

گاه با افسانه های عشقی و هوس انگیز .

ص:191

گاه از مرحله سخن نیز فراتر رفته ، مراکز سرگرمی و فساد و انواع فیلم های مبتذل و مطبوعات بی محتوای سرگرم کننده و بازی های دروغین سیاسی و هیجان های کاذب و خلاصه هر چیزی که افکار مردم را از محور حق منحرف سازد ، به وجود می آوردند .

و از همه بدتر این که گاه بحث های بیهوده ای در میان دانشمندان یک قوم مطرح می کنند و چنان آن ها را به قیل و قال درباره آن وامی دارند که هر گونه مجال تفکر در مسائل بنیادی از آن ها گرفته شود .

ولی آیامشرکان توانستند با این اعمالشان بر قرآن غلبه کنند ؟ نه ، آن ها و شیطنت هایشان بر باد رفت و قرآن روز به روز گسترده تر و پربارتر شد و در سراسر جهان درخشیدن گرفت .

ص:192

یتیم و فقیر و تهیدستی به نام محمد صلی الله علیه و آله نازل شده ، این باورکردنی نیست. آری آن نظام ارزشی نادرست چنین استنباطی هم به دنبال داشت و بلای بزرگ جوامع بشری و عامل اصلی انحراف فکری آن ها ، همین نظامات ارزشی غلط است که گاه حقایق را کاملاً واژگون نشان می دهد .

حامل این دعوت الهی باید کسی باشد که روح تقوا سراسر وجودش را پر کرده باشد ، انسانی آگاه ، بااراده ، مصمم ، شجاع ، عادل و آشنا به درد محرومان و مظلومان ، این است ارزش هایی که برای حمل این رسالت آسمانی لازم است ، نه لباس های زیبا و قصرهایی گرانبها و مجلّل و انواع زینت ها و تجملات ، مخصوصا هیچ یک از پیامبران خدا دارای چنین شرایطی نبودند ، مبادا ارزش های اصیل با ارزش های دروغین اشتباه شود .

ص:194

هدف این است که این کوه ها با همه استحکام و صلابتی که دارند ، اگر عقل و احساس می داشتند و این آیات به جای قلب انسان ها بر آن ها نازل می شد ، چنان به لرزه درمی آمدند که از هم می شکافتند ، اما گروهی از انسان های قساوتمند و سنگدل می شنوند و کمتر تغییری در آن ها رخ نمی دهد ( جمله « وَ تِلْکَ الاَْمْثالُ نَضْرِبُها لِلنّاسِ » را گواه بر این تفسیر گرفته اند ) .

بعضی دیگر آن را بر ظاهرش حمل کرده اند و گفته اند : تمام موجودات این جهان ، از جمله کوه ها برای خود نوعی درک و شعور دارند و اگر این آیات بر آن ها نازل می شد ، به راستی از هم متلاشی می شدند ، گواه این معنی را آیه 74 سوره بقره می دانند که در توصیف گروهی از یهود می گوید : « ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُکُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ فَهِیَ کَالْحِجارَةِ اَوْ اَشَدُّ قَسْوَةً وَ اِنَّ مِنَ الْحِجارَةِ لَما یَتَفَجَّرُ مِنْهُ الاَْنْهارُ وَ اِنَّ مِنْها لَما یَشَّقَّقُ فَیَخْرُجُ مِنْهُ الْماءُ وَ اِنَّ مِنْها لَما یَهْبِطُ مِنْ خَشْیَةِ

ص:197

اللّهِ : سپس دل های شما بعد از این ماجرا سخت شد، همچون سنگ و یا سخت تر ، چراکه پاره ای از سنگ ها می شکافد و از آن ها نهری جاری می شود و پاره ای از آن ها شکاف برمی دارد و آب از آن تراوش می کند و پاره ای از آن ها از خوف خدا به زیر می افتد » .

وَ اِنَّهُ لَتَذْکِرَةٌ لِلْمُتَّقینَ : این (قرآن) مسلما تذکری است برای پرهیزگاران .(1)

برای آن ها که آماده اند خود را از گناه پاک کنند و راه حق را بپویند ، برای آن ها که جستجوگرند و طالب حقیقت و کسانی که این حد از تقوا را ندارند ، مسلما نمی توانند از تعلیمات قرآن بهره گیرند .

وَ اِنّا لَنَعْلَمُ اَنَّ مِنْکُمْ مُکَذِّبینَ: و ما می دانیم که بعضی از شما آن را تکذیب می کنید .(2)

ص:198

اما وجود تکذیب کننده لجوج هرگز مانع دلیل بر عدم حقانیت آن نخواهد بود ، چراکه پرهیزگاران و طالبان حقیقت از آن متذکر می شوند ، نشانه های حق را در آن می بینند و در راه خدا گام می نهند .

بنابراین همان گونه که برای استفاده از نور یک چراغ پُرفروغ حداقل لازم است انسان چشم خود را باز کند ، برای بهره گیری از نور قرآن نیز باید دیده دل را به روی آن گشود .

وَ اِنَّهُ لَحَسْرَةٌ عَلَی الْکافِرینَ : و این مایه حسرت کافران است .(1)

امروز آن را تکذیب می کنند ولی فردا که « یَوْمُ الظُّه-ُور » و « یَوْمُ الْبُروُز » و در عین حال « یَوْمُ الْحَسْرَة » است ، می فهمند چه نعمت بزرگی را به خاطر لجاجت و

ص:199

عناد از دست داده اند و چه عذاب های دردناکی را برای خود خریده اند ، آن روز که درجات مؤمنان و دَرَکات خود را می بینند و با هم مقایسه می کنند ، انگشت حسرت بر دهان می گیرند و دست های خود را از شدت خشم زیر دندان می فشارند « وَ یَوْمَ یَعَضُّ الظّالِمُ عَلی یَدَیْهِ یَق-ُولُ یا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّس-ُولِ سَبیلاً : به خاطر بیاور روزی را که ظالم هر دو دست خود را از شدت حسرت به دندان می گزد و می گوید : ای کاش با رسول خدا راهی داشتم » (1)

وَ اِنَّهُ لَحَقُّ الْیَقینِ : و آن یقین خالص است .(2)

تعبیر به « حَقُّ الْیَقین » به عقیده بعضی از مفسران از قبیل « اضافه شی ء به نفس » است ، زیرا « حق » عین « یقین » است و « یقین » عین « حق » ،

ص:200

همان گونه که می گوییم « مسجد الجامع » و « یوم الخمیس » و به اصطلاح اضافه ، اضافه بیانیه است .

ولی بهتر این است که گفته شود از قبیل اضافه موصوف به صفت است ، یعنی قرآن یقینی است خالص و یا به تعبیر دیگر « یقین » دارای مراحل مختلفی است : گاه از دلیل عقلی حاصل می شود ، مثل این که دودی را از دور مشاهده می کنیم و از آن یقین به وجود آتش حاصل می شود ، درحالی که آتش را ندیده ایم ، این را « علم الیقین » گویند .

گاه نزدیک می رویم و شعله های آتش را با چشم می بینیم ، در این جا یقین محکم تر می شود و آن را « عین الیقین » می نامند .

گاه باز هم نزدیک تر رفته و در مجاورت آتش یا داخل آتش قرار می گیریم و سوزش آن را با دست خود لمس می کنیم، مسلما این مرحله بالاتری از یقین است

ص:201

که آن را « حق الیقین » می نامند. آیه فوق می گوید : قرآن در چنین مرحله ای از یقین است و با این حال کوردلان آن را انکار می کنند .

1 این نازل شده از سوی ربّ العالَمین است .

2 یادآوری برای متّقین می باشد .

3 مایه حسرت برای کافران است .

4 این « حقّ الیقین » است که اولی برای همه مردم ، دومی برای پرهیزکاران، سومی مربوط به کافران و چهارمی مربوط به خاصّان ومقربّان است.

شما و آن ها را روزی می دهیم و نزدیک کارهای زشت و قبیح نروید چه آشکارباشد چه پنهان و نفسی راکه خداوندمحترم شمرده ، به قتل نرسانید ، مگر به حق ( و ازروی استحقاق ) ، این چیزی است که خداوند شما را به آن سفارش کرده تا درک کنید(1)

این آیه و دو آیه بعد به اصول محرمات در اسلام اشاره کرده و گناهان کبیره ردیف اول را ضمن بیان کوتاه و پرمغز و جالبی در ده قسمت بیان می کند و از آن ها دعوت می نماید که بیایند و حرام های واقعی الهی را بشنوند و تحریم های دروغین را کنار بگذارند . نخست می گوید : « به آن ها بگو : بیایید تا آن چه را خدا برشما تحریم کرده است، بخوانم و برشمرم » (قُلْ تَعالَوْا اَتْلُ ماحَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ) ؛

1 «این که هیچ چیز را شریک و همتای خدا قرار ندهید» ( اَلاّ تُشْرِکُوا بِهِ

ص:204

شَیْئا ) .

2 « نسبت به پدر و مادر نیکی کنید » ( وَ بِالْوالِدَیْنِ اِحْسانا ) .

3 «فرزندان خود را به خاطر تنگدستی و فقر نکشید» ( وَ لا تَقْتُلُوآا اَوْلادَکُمْ مِنْ اِمْلاقٍ) .

زیرا روزی شما و آن ها همه به دست ما است و ما همه را روزی می دهیم ( نَحْنُ نَرْزُقُکُمْ وَ اِیّاهُمْ ) .

4 « به اعمال زشت و قبیح نزدیک نشوید ، خواه آشکار باشد ، خواه پنهان »، یعنی نه تنها انجام ندهید بلکه به آن هم نزدیک نشوید ( وَ لا تَقْرَبُوا الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ ) .

5 « دست به خون بی گناهان نیالایید و نفوسی را که خداوند محترم شمرده و ریختن خون آن ها مجاز نیست ، به قتل نرسانید ، مگر این که طبق

ص:205

قانون الهی اجازه قتل آن ها داده شده باشد » (وَ لا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتی حَرَّمَ اللّهُ اِلاّ بِالْحَقِّ) .

به دنبال این پنج قسمت برای تأکید بیشتر می فرماید : « این ها اموری است که خداوند به شما توصیه کرده تا دریابید و از ارتکاب آن ها خودداری نمایید » ( ذلِکُمْ وَصّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ ) .

وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْیَتیمِ اِلاّ بِالَّتی هِیَ اَحْسَنُ حَتّی یَبْلُغَ اَشُدَّهُ وَ اَوْفُوا الْکَیْلَ وَالْمیزانَ بِالْقِسْطِ لانُکَلِّفُ وَاِذا قُلْتُمْ فَاعْدِلُواوَلَوْکانَ ذاقُرْبی وَبِعَهْدِاللّهِ اَوْفُوا ذلِکُمْ وَصّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ

و به مال یتیم جز به نحو احسن ( و برای اصلاح ) نزدیک نشوید تا به حد رشدبرسد و حق پیمانه و وزن را به عدالت اداکنید، هیچ کس را جز به مقدار توانایی تکلیف نمی کنیم و هنگامی که سخنی می گویید، عدالت را رعایت نمایید، حتی اگر در مورد نزدیکان بوده باشد ، این چیزی

ص:206

است که خداوند شما را به آن سفارش می کند تا متذکر شوید . (1)

6 « هیچ گاه جز به قصد اصلاح نزدیک مال یتیمان نشوید تا هنگامی که به حدّ بلوغ برسند » ( وَ لاتَقْرَبُوا مالَ الْیَتیمِ اِلاّ بِالَّتی هِیَ اَحْسَنُ حَتّی یَبْلُغَ اَشُدَّهُ ) .

7 کم فروشی نکنید و حق پیمانه و وزن را باعدالت ادا کنید » ( وَ اَوْفُوا الْکَیْلَ وَ الْمیزانَ بِالْقِسْطِ ) . و از آن جا که هرقدر انسان دقت در پیمانه و وزن کند ، باز ممکن است مختصر کم و زیادی صورت گیرد که سنجش آن با پیمانه ها و ترازوهای معمولی امکان پذیر نیست ، به دنبال این جمله اضافه می کند : « هیچ کس را جز به اندازه توانایی تکلیف نمی کنیم » ( لا نُکَلِّفُ نَفْسا اِلاّ وُسْعَها ) .

ص:207

8 «به هنگام داوری یا شهادت و یا در هر مورد دیگر که سخنی می گویید ، عدالت را رعایت کنید و از مسیر حق منحرف نشوید ، هرچند در مورد خویشاوندان شما باشد و داوری و شهادت به حق ، به زیان آن ها تمام گردد» (وَ اِذا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَ لَوْ کانَ ذاقُرْبی).

9 « به عهد الهی وفا کنید و آن را نشکنید » ( وَ بِعَهْدِ اللّهِ اَوْفُوا ) .

در این که منظور از « عهدالهی » در این آیه چیست، مفسران احتمالاتی داده اند ، ولی مفهوم آیه ، همه پیمان های الهی را اعم از پیمان های « تکوینی » و « تشریعی » و تکالیف الهی و هرگونه عهد و نذر و قسم را شامل می شود .

و باز برای تأکید در پایان این چهار قسمت ، می فرماید : «این ها اموری است که خداوند به شما توصیه می کند، تا متذکر شوید» (ذلِکُمْ وَصّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ) .

ص:208

وَ اَنَّ هذا صِراطی مُسْتَقیما فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَنْ سَبیلِهِ ذلِکُمْ وَصّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ

و این که این راه مستقیم من است ، از آن پیروی کنید و از راه های مختلف ( وانحرافی ) پیروی نکنید که شما را از راه حق دور می سازد، این چیزی است که خداوند شما را به آن سفارش می کند تا پرهیزکار شوید(1)

10 « این راه مستقیم من ، راه توحید ، راه حق و عدالت ، راه پاکی و تقوا است، ازآن پیروی کنید و هرگز در راه های انحرافی و پراکنده، گام ننهید که شما را از راه خدا منحرف و پراکنده می کند و تخم نفاق و اختلاف را در میان شما می پاشد » (وَ اَنَ هذا صِراطیمُسْتَقیمافَاتَّبِعُوهُ وَ لاتَتَّبِعُواالسُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَنْ

ص:209

سَبیلِهِ ) . و در پایان همه این ها برای سومین بار تأکید می کند که این ها اموری است که خداوند به شما توصیه می کند تا پرهیزکار شوید » (ذلِکُمْ وَصّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ).

اسلام ندارد ، بلکه در همه ادیان بوده است ، اگرچه در اسلام به صورت گسترده تری مورد بحث قرار گرفته است و در حقیقت همه آن ها از فرمان هایی است که عقل و منطق به روشنی آن هارادرک می کند و به اصطلاح از«مستقلات عقلیه» است و لذادرقرآن مجیددرآیین انبیای دیگرنیز این احکام کم و بیش دیده می شود.(1)

و هرگاه وسوسه ای از شیطان به تو رسد به خدا پناه بر، که او شنونده و دانا است. (1)

« عَفْو » گاهی به معنی مقدار اضافی چیزی آمده و گاهی به معنی حدّ وسط و میانه و گاه به معنی قبول عذر خطاکار و بخشیدن او و گاه به معنی آسان گرفتن کارها . قرائن آیات نشان می دهد که آیه فوق ارتباط با مسائل مالی و گرفتن مقدار اضافی از اموال مردم که بعضی از مفسران گفته اند ندارد ، بلکه مفهوم مناسب ، همان « آسان گرفتن » و « گذشت » و « انتخاب حدّ وسط و میانه » است .(2)

«یَنْزَغَنَّکَ» از ماده نَزْغ به معنی ورود در کاری ، به قصد افساد و یا تحریک بر آن است. آیه موردبحث اشاره به سه قسمت ازوظایف رهبران و مبلغان به صورت

ص:212

خطاب به پیامبر صلی الله علیه و آله شده ، در آغاز می گوید : « در طرز رفتار با مردم سختگیر مباش و با آن ها مدارا کن ، عذرشان را بپذیر و بیش ازآن چه قدرت دارند ازآن ها مخواه » ( خُذِ الْعَفْوَ ) . بدیهی است اگر رهبر و مبلّغ ، شخص سختگیری باشد به زودی جمعیت از اطراف او پراکنده می شوند و نفوذ خود را در قلوب از دست خواهد داد، همان طورکه قرآن مجید می گوید : « وَ لَوْ کُنْتَ فَظّا غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ : اگر سختگیر و بداخلاق و سنگدل بودی به طور مسلم از گرد تو پراکنده می شدند » .(1)سپس دومین دستور را به این صورت می دهد : « مردم را به کارهای نیک و آن چه را عقل و خرد، شایسته می شناسد و خداوند آن را نیک معرفی کرده ، دستور ده » ( وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ ) . اشاره به این که ترک سختگیری

ص:213

مفهومش مجامله کاری نیست ، بلکه باید رهبران و مبلغان همه حقایق را بگویند و مردم را به سوی حق دعوت کنند و چیزی را فروگذار ننمایند. در مرحله سوم دستور به تحمل و بردباری در برابر جاهلان داده می گوید: « از جاهلان روی بگردان و با آن ها ستیزه مکن » ( وَ اَعْرِضْ عَنِ الْجهِلینَ ) . رهبران و مبلغان در مسیر خود با افراد متعصب ، لجوج ، جاهل و بی خبر و افرادی که سطح فکر و اخلاق آن ها بسیارپایین است، روبرو می شوند، از آن ها دشنام می شنوند ، هدف تهمتشان قرار می گیرند ، سنگ در راهشان می افکنند . راه پیروزی بر این مشکل گلاویز شدن با جاهلان نیست ، بلکه بهترین راه تحمل و حوصله ، نادیده گرفتن و نشنیده گرفتن این گونه کارها است و تجربه نشان می دهد برای بیدار ساختن جاهلان و خاموش کردن آتش خشم و حسد و تعصبشان ، این بهترین راه است . در آیه دوم دستور دیگری می دهد که در حقیقت چهارمین وظیفه رهبران و

ص:214

مبلغان را تشکیل می دهد و آن این که بر سر راه آن ها همواره وسوسه های شیطانی در شکل مقام ، مال ، شهوت و امثال این ها خودنمایی می کند و شیطان و شیطان صفتان می کوشند آن ها را از طریق این وسوسه ها از مسیرشان منحرف سازند و از هدفشان بازدارند .

از امام صادق چنین نقل شده که در قرآن مجید ، آیه ای جامع تر در مسائل اخلاقی از آیه 199 سوره اعراف نیست .(1)بعضی از دانشمندان در تفسیر این حدیث ، چنین گفته اند ، که از اصول فضایل اخلاقی بر طبق اصول قوای انسانی که « عقل » و « غضب » و « شهوت » است در سه قسمت خلاصه می شود . فضای عقلی که نامش « حکمت » است و در جمله وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ ( به نیکی ها و

ص:215

شایستگی ها دستور ده ) خلاصه شده . و فضایل نفسی در برابر طغیان و شهوت که نامش « عفت » است و در خُذِ الْعَفْو خلاصه گردیده . و تسلط بر نفس در برابر قوّه غضبیه که نامش « شجاعت » است ، در ( وَ اَعْرِضْ عَنِ الْجهِلینَ ) منعکس گردیده است . حدیث فوق را خواه به صورتی که مفسران گفته اند و در بالا اشاره شد تفسیر کنیم و خواه به صورت شرایط رهبر که ما عنوان کردیم ، تفسیر شود ، این واقعیت را بیان می کند که جمله های کوتاه و فشرده آیه فوق متضمن یک برنامه جامع و وسیع و کلی در زمینه های اخلاقی و اجتماعی است ، به طوری که می توان همه برنامه های مثبت و سازنده و فضایل انسانی را در آن پیدا کرد و به گفته بعضی از مفسران ، اعجاز قرآن در شکل « فشرده گویی » آمیخته با وسعت و عمق معنی، در آیه فوق کاملاً منعکس است . توجه به این نکته نیز لازم است که مخاطب در آیه گرچه شخص پیامبر صلی الله علیه و آله است ولی همه امت و تمامی

ص:216

رهبران و مبلغان را شامل می شود . و نیز توجه به این نکته لازم است که درآیات فوق، هیچ مطلبی که مخالف مقام عصمت بوده باشد وجود ندارد ، زیرا پیامبران و معصومان هم در برابر وسوسه های شیطان باید خود را به خدا بسپارند و هیچ کس از لطف و حمایت خدا در برابر وساوس شیاطین و نفس بی نیاز نیست ، حتی معصومان . دربعضی از روایات نقل شده هنگامی که آیه فوق نازل شد، پیامبر صلی الله علیه و آله از جبرئیل درباره آن توضیح خواست ( که چگونه با مردم مدارا و ترک سختگیری کند ) جبرئیل گفت: نمی دانم باید از آن که می داند سؤال کنم، سپس بار دیگر بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد و گفت : « یا مُحَمَّدُ اِنَّ اللّهَ یَأْمُرُکَ اَنْ تَعْفُوا عَمَّنْ ظَلَمَکَ وَ تُعْطی مَنْ حَرَمَکَ وَ تَصِلُ مَنْ قَطَعَکَ : ای محمّد ! خداوند به تو دستور می دهد از آن ها که به تو ستم کرده اند ( به هنگامی که قدرت پیدا کردی انتقام نگیری و ) گذشت نمایی و

ص:217

به آن هاکه تو رامحروم ساخته اند، عطاکنی و به آن هاکه از تو بریده اند پیوند برقرارسازی » (1)

الْقُرْاآنُ ...: ماه رمضان است که قرآن در آن نازل شده، (1)و امثال او بسیار است .

مفسّران خلاف کردند در معنیش . عبداللّه عبّاس می گوید : مصدر «قَرَأَ یَقْرَأ» است ، چون : رُجحان و نُقصان و خُسران. و معنیش اتّباع بود و معنی تلاوت هم این باشد برای آنکه خواننده تتبّع حروف می کند .

2 «فرقان» فی قوله تعالی : تَبارَکَ الَّذی نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلی عَبْدِه: زوال ناپذیراست و پربرکت است کسی که قرآن را بر بنده اش نازل کرد (2)... ، و در معنی این خلاف کردند ، برخی می گویند : برای آنش فرقان می خوانند که متفرّق فرو آمد ، چنانکه حق تعالی فرمود : «وَ قُرْانا فَرَقْناهُ لِتَقْرَاَهُ عَلَی النّاسِ عَلی مُکْثٍ...: ما

قرآنی بر تو نازل کردیم که به صورت آیات جدا از هم می باشد ، تا آن را تدریجا و با آرامش

ص:220

بر مردم بخوانی (1)، قولی دیگر آن است که : برای آن که جداکننده است از میانِ حق و باطل و حلال و حرام و وعد و وعید و مؤمن و کافر و غیر آن .

عِکْرِمه و سُدِّی گفتند : برای آنکه سبب نجات است . و «فرقان» ، به معنی نجات آمده است ، فی قوله تعالی : «وَ اِذْ اتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ وَ الْفُرْقانَ... : و ( نیز به خاطر آورید ) هنگامی را که به موسی کتاب و وسیله تشخیص حقّ از باطل را دادیم، (2) و فی قوله تعالی : «اِنْ تَتَّقُوا اللّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقانا... : اگر از ( مخالفت فرمان ) خدا بپرهیزید برای شما وسیله ای برای جدایی حق از باطل قرارمی دهد (3) اَیْ نَجاةً و مَخْرَجا .

3 «کتاب» فی قوله تعالی : الآمآ . ذلِکَ الْکِتابُ...: المآ . این کتاب باعظمتی است (4) و

ص:221

این لفظ نیز مصدر است ، «کالقیام و الصیام» .

و «کتاب» حجّت باشد فی قوله تعالی : فَأْتُو بِکِتابِکُمْ ... : کتابتان را بیاورید ،(1) اَیْ بِحُجَّتِکُمْ . و کتاب به معنی اَجَل آید فی قوله تعالی : وَ ما اَهْلَکْنا مِنْ قَرْیَةٍ اِلاّ وَ لَها کِتابٌ مَعْلُومٌ :ما (اهل) هیچ شهر و دیاری را هلاک نکردیم ، مگر این که اجل معین(و زمان تغییرناپذیری) داشتند ،(2) اَیْ اَجَلٌ. و «کتاب» به معنی حکم آید فی قول النّبی صلی الله علیه و آله : سَأقْضی بَیْنَکُم بِکِتابِ اللّه، اَیْ بِحُکْمِ اللّه ، اَیْ بِحُکْمِ اللّه و «کتاب» به معنی مکاتبت سیّد باشد بنده اش را ، فی قوله تعالی : وَ الَّذینَ یَبْتَغُونَ الْکِتابَ

مِمّا مَلَکَتْ اَیْمانُکُمْ فَکاتِبُوهُمْ ...:و بردگانی از شما که تقاضای مکاتبه ( قرارداد مخصوص

ص:222

برای آزاد شدن ) را دارند ، با آن ها قرار داد ببندید، .(1)

4 «ذِکر» فی قوله تعالی : «وَ هذا ذِکْرٌ مُبارَکٌ ...:و این ( قرآن ) ذکر مبارکی است ،(2)و قوله : اِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ ...:ما قرآن را نازل کردیم (3) و این را دو معنی باشد : یکی «یاد کَرْد» ، یعنی خدای تعالی به این قرآن یاد می دهد بندگان خود را آن چه خیر و صلاح ایشان در آن است . دوم آنکه : معنی ذِکر «شَرَف» باشد ، کما قال تعالی : وَ اِنَّهُ لَذِکْرٌ لَکَ وَ لِقَوْمِکَ ... (4)، اَیْ شَرَفٌ لَکَ .

5 «تنزیل» فی قوله تعالی : تَنْزیلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمینَ : این چیزی است که

ص:223

از سوی پروردگار عالمیان نازل شده (1)، و آن مصدر «نَزَّل» باشد .

6 «حدیث» فی قوله تعالی: اَللّهُ نَزَّلَ اَحْسَنَ الْحَدیثِ...: خداوند بهترین سخن را نازل کرده (2)و حدیث ضِدّقدیم باشد.

7 «موعظه» فی قوله تعالی:قَدْ جاآءَتْکُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَشِفآءٌ لِما فِی الصُّدُورِ...:اندرزی از سوی پروردگارتان برای شما آمده و درمان آن چه درسینه ها است . (3)

8 «تذکره» فی قوله تعالی: وَ اِنَّهُ لَتَذْکِرَةٌ لِلْمُتَّقینَ : این مسلما تذکری است برای

پرهیزگاران (4) و این مصدر «ذَکَّرَ» باشد.

9 «ذِکری» فی قوله تعالی : وَ ذَکِّر فَاِنَّ الذِّکْری تَنْفَعُ الْمُؤْمِنینَ: و

ص:224

پیوسته تذکر ده ، زیرا تذکر برای مؤمنان سودمند است . (1) و این نیز مصدر «ذَکَّرَ» باشد .

10 «حُکم» فی قوله تعالی : وَ کَذلِکَ اَنْزَلْناهُ حُکْما عَرَبِیّا: همان گونه (که به پیامبران پیشین کتاب آسمانی دادیم) بر تو نیز فرمان روشن و صریحی نازل کردیم (2)

11 «حکمت» فی قوله تعالی : حِکْمَةٌ بالِغَةٌ ... این آیات ، حکمت بالغه الهی است ،(3) و قوله تعالی : وَاذْکُرْنَ ما یُتْلی فی بُیُوتِکُنَّ مِنْ ایاتِ اللّهِ وَ الْحِکْمَةِ:و آن چه را در خانه های شما از آیات خداوند و حکمت و دانش خوانده می شود یاد کنید(4)

12 «حکیم» فی قوله تعالی: یس ، وَالْقُرآنِ الْحَکیمِ:یس. سوگند به قرآن حکیم (5)

ص:225

13 «مُهَیْمِن» فی قوله تعالی : وَ اَنْزَلْنا اِلَیْکَ الْکِتابَ [بِالْحَقِّ] مُصَدِّقا لِما بَیْنَ یَدَیْهِ مِنَ الْکِتابِ وَ مُهَیْمِنا عَلَیْهِ ...: و این کتاب را به حقّ بر تو نازل کردیم ، در حالی که کتب پیشین را تصدیق می کند و حافظ و نگاهبان آن ها است (1)، اَیْ حَفیظا و قیلَ : امینا .

14 «شِفاء» فی قوله تعالی : قَدْ جاآءَتْکُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ شِفآءٌ لِما فِی الصُّدُورِ : اندرزی از سوی پروردگارتان برای شما آمده و درمان آن چه درسینه ها است و هدایت و رحمت برای مؤمنان .(1)

15 «هُدی» فی قوله تعالی : هُدًی لِلْمُتَّقینَ : مایه هدایت پرهیزکاران است (2)، اَیْ بیانٌ و لُطفٌ .

ص:226

16 «هادی» فی قوله : یَهْدی اِلَی الرُّشْدِ : که به راه راست هدایت می کند (1)

17 «صراطِ مستقیم» فی قوله تعالی : اِهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقیمَ:مارا به راه راست هدایت فرما؛(2) مراد قرآن است به قول ابن مسعود رَضِی اللّه عنه .

18 «نور» فی قوله تعالی : وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذی اُنْزِلَ مَعَهُ ...:و از نوری که با او نازل شده ، پیروی کردند(3) برای آنش نور خواند که به او راه بزند در ظلمات شک و شرک ، چنان که به نور راه بزند در ظلمات شب .

19 «حَبْل» فی قوله تعالی : وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّه جَمیعا ...:و

همگی به ریسمان خدا ( قرآن و اسلام و هرگونه وسیله وحدت ) چنگ زنید (4) برای آنش

ص:227

حبل خواند که هر که دست در او زنداز غرق نجات یابد .

20 «رَحمة» فی قوله تعالی : وَ هُدًی وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنینَ : و مایه هدایت و رحمت برای مؤمنان است، یعنی رَحْمَةٌ مِنَ اللّهِ تَعالی .

21 «رُوح» فی قوله تعالی : وَ کَذلِکَ اَوْحَیْنا اِلَیْکَ رُوحا مِنْ اَمْرِنا ...:همان گونه که بر پیامبران پیشین وحی فرستادیم بر تو نیز روحی را به فرمان خود وحی کردیم(1)برای آنش «روح» خواند که ، قوام اسلام بدوست ، چنانکه ، قوام تن به روح باشد .

22 «قصّه» فی قوله تعالی : نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ اَحْسَنَ الْقَصَصِ ...: ما بهترین سرگذشت را بر تو بازگو کردیم(2) واصلِ کلمه، «مِنْ قَصَّ اَثَرَهُ اِذا اتَّبَعَهُ» بود .

ص:228

23 «حق» فی قوله تعالی : وَ اِنَّهُ لَحَقُّ الْیَقینِ:و آن یقین خالص است (1)، برای آنش حق خواند که درست و حقیقت است . و قولی دیگر آنکه ؛ حق ضدِّ باطل بود و چون ضدّ باطل بود ، مُحیل و مزیل باطل بود ، چنانکه گفت : بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَی الْباطِلِ فَیَدْمَغُهُ فَاِذا هُوَ زاهِقٌ ...: بلکه ما حق را بر سر باطل می کوبیم تا آن را هلاک سازد وبه این ترتیب باطل محو و نابود می شود (2) اَیْ ذاهِبٌ زائِلٌ .

24 «بیان» : هذا بَیانٌ لِلنّاسِ :این بیانی است برای عموم مردم (3)

25 «تبیان» فی قوله تعالی: وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیانا لِکُلِّ شَیْ ءٍ ..: و ما این

کتاب(آسمانی)را بر تو نازل کردیم که بیانگر همه چیز است(4) این کلمه مصدر«بَیَّنَ» باشد.

ص:229

26 «بَصائر» فی قوله تعالی : هذا بَصائِرُ مِنْ رَبِّکُمْ ...:این وسیله بینایی ازطرف پروردگارتان(1)، و «بصائر» جمع بصیرت باشد برای آنکه بدو مستبصر شوند .

27 «فصل»، فی قوله تعالی: اِنَّهُ لَقَوْلٌ فَصْلٌ:که این یک سخن حق است(2)، ای فاصِلٌ بَیْنَ الْحقّ والباطلِ.

28 «مبارک»،فی قوله تعالی:وَهذاذِکْرٌمُبارَکٌ اَنْزَلْناهُ:که این یک سخن حق است.(3)

29 «نجوم» : فَلا اُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُومِ: سوگند به جایگاه ستارگان و محل طلوع و غروب آن ها (4)، برای آنش نجوم خواند که نجم نجم فرود آمد، آیه از پس آیه و

سوره از پس سوره.

ص:230

30 «مجید» ، قوله تعالی : قآ وَ الْقُرآنِ الْمَجید : ق، سوگند به قرآن مجید(1)،اَیْ اَلشَّریفِ .

31 «عزیز»، قوله تعالی : وَ اِنَّهُ لَکِتابٌ عَزیزٌ ...:و این کتابی است قطعا شکست ناپذیر(2)و این دو معنی دارد: یکی آن که گرامی است و دوم آن که غالب است.

32 «کریم» : اِنَّهُ لَقُرآنٌ کَریمٌ:که آن قرآن کریمی است (3)

33 «عظیم» : وَ لَقَدْ اتَیْناکَ سَبْعا مِنَ الْمَثانی وَ الْقُرْانَ الْعَظیمَ:ما به تو.

ص:231

سوره حمد و قرآن عظیم دادیم . (1)

34 «سِراج منیر»، فی قوله تعالی : وَ داعِیا اِلَی اللّه ِ بِاِذْنِه وَ سِراجا مُنیرا:

و تو را دعوت کننده به سوی اللّه به فرمان او قرار دادیم و چراغ روشنی بخش .(2)

35 «بشیر و نذیر» فی قوله جَلَ وعَزَّ:بَشیرا وَ نَذیرافَاَعْرَضَ اَکْثَرُهُمْ: قرآنی که بشارت دهنده و بیم دهنده است ، ولی اکثر آنان روی گردان شدند (3) الایة.

36 «عَجَب»، فی قوله جَلَّ و علی : اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ فَقالُوا اِنّا سَمِعْنا قُرْاآنا

1. 87 / حجر. پس از بیان این مطلب به حسب ظاهر و مطابق روال کلام تعبیر «سراج منیر» به عنوان نامی از نام های قرآن مجید و استشهاد مفسّریه آیه : «وَ داعِیا اِلَی اللّهِ بِاِذْنِه وَ سِراجا مُنیرا (46 / احزاب) باید می آمد، لکن این معنی در اساس و همه نسخه بدل ها نیست. .

ص:232

عَجَبا: جمعی از «جن» به سخنانم گوش فراداده اند، سپس گفته اند:ما قرآن عجیبی شنیده ایم. (1)

37 «قیّم»،وَلَمْ یَجْعَلْ لَهُ عِوَجا،قَیِّما:هیچ گونه کژی درآن قرارندارد.کتابی که ثابت ومستقیم.(2)

38 «نعمة»،فی قوله جَلَ وعزّ:وَاَمّابِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ:ونعمت های پروردگارت رابازگوکن.(3)

39 «مُبین»،فی قوله عَزَّوعَلا:الآرتِلْکَایاتُ الْکِتابِ الْمُبینِ:الرآن آیات کتاب آشکاراست.(4)

40 «عَلِیّ» ، فی قوله تعالی : وَ اِنَّهُ فی اُمِّ الْکِتابِ لَدَیْنا لَعَلِیٌّ حَکیمٌ: و آن در

کتاب اصلی ( لوح محفوظ ) نزد ما است ، که بلندپایه و حکمت آموز است . (5)

(6)

ص:233

می کند ؛ از واجباتی که پیمان شناسایی آن را گرفت و مستحبّاتی که آگاهی از آنها لازم نیست .

قسمتی از احکام دینی در قرآن واجب شمرده شدکه ناسخ آن در سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله آمده، (1) و بعضی از آن ، در سنّتِ پیامبر صلی الله علیه و آله واجب شده که در کتاب خدا ترک آن مجاز بوده است؛ بعضی از واجبات، وقتِ محدودی داشته که در آینده از بین رفته است. (2)

(3)

ص:235

ص:236

نهج البلاغه ، محمد دشتی ، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی ، چاپ سوم.

پرتویی از قرآن، سیدمحمودطالقانی، انتشارات شرکت سهامی انتشار، جلد اول.

رَوْضُ الجِنان و رَوْحُ الجَنان فی تَفسیر القُرآن ، ابوالفتح رازی ، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی ، چاپ اول ، جلد اول.

تفسیر موضوعی قرآن کریم (قرآن در قرآن)، آیة اللّه جوادی آملی،

مرکز نشر اِسراء، چاپ اسوه .

طبقات مفسران ، شیعه جلد اول .

بحارالانوار ، جلد 92 .

پژوهشی در تاریخ قرآن .

میزان الحکمه ، محمّد محمّدی ری شهری ، انتشارات دارالحدیث ، چاپ چهارم .

صحیفه سجادیه امام زین العابدین علیه السلام ، ترجمه : محمّد مهدی رضایی،

ناشر : نشر جمال ، قم .

ص:238

فهرست مطالب

موضوع صفحه

مبارزه طلبی (تحدّی) قرآن••• 33

« تَحَدّی » دلیل معجزه بودن قرآن است••• 35

ویژگی های پنج گانه قرآن کریم••• 39

قرآن پرده های غفلت و فراموشی را می شکافد••• 41

قرآن فصل الخطاب اختلافات••• 43

فاسقین هرگز به قرآن ایمان نمی آورند••• 46

تدبّر در قرآن••• 48

الف تدبر و اهمیت آن ••• 48

ص:240

فهرست مطالب

موضوع صفحه

ب تدبر و تلاوت راستین ••• 51

قرآن را همراه با تفکّر و تأمّل بخوانید••• 52

هدف نهایی قرآن، عمل به محتوای آن است••• 55

قرآن باید در متن زندگی همه مردم حضورداشته باشد••• 57

اعجاز قرآن از دریچه خبرهای غیبی••• 59

انسجام و نفوذ فوق العاده آیات قرآن••• 62

هدف نهایی از نزول قرآن••• 68

منظور از آیات محکم و متشابه چیست ؟••• 70

ص:241

فهرست مطالب

موضوع صفحه

رسالت و پیام جهانی قرآن••• 77

(241)

به هنگام شنیدن تلاوت قرآن خاموش باشید••• 80

عظمت و حقانیت دعوت قرآن••• 85

قرآن انسان ها را از ظلمت ها به سوی نور سوق می دهد••• 88

بحثی پیرامون عدم تحریف قرآن••• 91

دعوت همه پیشوایان اسلام به قرآن موجود••• 95

با آیات قرآن در جهت منافع خود ، گزینشی رفتار نکنید••• 100

ص:242

فهرست مطالب

موضوع صفحه

مقتسمین چه اشخاصی هستند ؟••• 101

قرآن جوامع را از کثرت به وحدت سوق می دهد••• 103

آداب ورود به دنیای زیبای قرآن••• 104

از میان تمام صفات شیطان مطرود بودن او مطرح شده است ؟••• 109

آداب پنج گانه تلاوت قرآن کریم••• 110

قرآن راه مستقیم خوشبختی••• 116

تنوع گرایی در روش های تربیتی قرآن••• 118

ص:243

فهرست مطالب

موضوع صفحه

قرآن حجت های خود را از برداشت های علم بیان کرده است••• 121

قرآن هدایت است و درمان••• 123

قرآن مایه حیات دل ها و زندگی جان هاست••• 127

قیامی از « اُمُّ الْقُری » بر اساس کتاب خدا••• 133

درمان و نوسازی در پرتو قرآن••• 138

چرا ظالمان از قرآن نتیجه معکوس می گیرند ؟••• 140

نزول دفعی و نزول تدریجی قرآن••• 141

ص:244

فهرست مطالب

موضوع صفحه

برنامه ریزی برای تعلیم و تربیت••• 146

قرآن به زبان آسان نازل شده است••• 149

قرآن به زبان فصیح و گویا نازل شده است••• 151

قرآن شفادهنده ای است که بیماری های وحشت انگیز را بزداید••• 152

قرآن بهار دلهاست از آن شِفاء بجویید••• 157

رابطه قرآن با شب قدر و حیات مادی و معنوی••• 158

قرآن در ماه رمضان و برای هدایت «همه مردم» نازل شده است••• 159

ص:245

فهرست مطالب

موضوع صفحه

حروف مقطّعه راز عظمت قرآن••• 160

ارتباط با قرآن برای همگان به سادگی فراهم است••• 162

چرا مشرکین می گفتند قرآن شعر است ؟••• 163

قرآن ، شعر و قصّه نیست••• 166

آیا قرآن شعر است ؟!••• 170

جامعیّت قرآن••• 173

شب پرهیزکاران با تفکّر در قرآن سپری می شود••• 174

ص:246

فهرست مطالب

موضوع صفحه

شکایت پیامبر صلی الله علیه و آله از بی توجهی مردم به قرآن••• 175

بررسی تهمت مشارکت جنیّان برای نزول قرآن••• 176

پیشگویی عجیب قرآن••• 179

چرا خداوند به قرآن سوگند یاد می کند••• 183

فلسفه مثال های قرآنی••• 189

جنجال آفرینی و سرگرم کردن مردم به منظور منزوی کردن قرآن••• 190

چراقرآن بر یکی از ثروتمندان نازل نشده است ؟••• 193

چرا خدا قرآن را به صفت «کریم» یاد می کند••• 195

ص:247

فهرست مطالب

موضوع صفحه

اگر قرآن بر کوه ها نازل می شد، از هم می شکافتند••• 196

اوصاف چهارگانه قرآن برای چهار نوع مخاطب آن••• 202

نمونه ای از فرمان های جاویدان قرآن••• 203

شروع از توحید و پایان به نفی اختلاف••• 210

جامع ترین آیه اخلاقی در قرآن••• 211

قرآن سالاری در کلام رسول خدا صلی الله علیه و آله ••• 218

در نام های قرآن و معانی آن••• 219

ویژگی های قرآن در کلام علی علیه السلام ••• 234

ص:248

ص:249

ص:250

ص:251

ص:252

ص:2

ص:3

شیرین، پیراسته از تعقیدات در اختیار نسل جوان قرار داده علاوه بر این آنان را به نوشتن کتابی در موضوعی که منابع را در اختیارشان قرار داده دعوت می کند. از

(5)

مؤسسه مذکور دیدار کوتاهی داشتیم، از کار و پشتکار و هدفمند بودن آثارشان اعجاب و تحسینم شعله ور شد، از خداوند منان افاضه بیشتر و توفیق افزونی برایشان خواستارم. به امید آنکه در مراحل غیرتفسیری هم از معارف اسلامی درهای وسیعی برویشان گشاده شود.

آمین رب العالمین .

21 ربیع الثانی 1425

21 خرداد 1383

ابوالقاسم خزعلی

(6)

ص:6

بِالصّالِحینَ کُلَّ مُثْلَةٍ ، وَ سَمُّوا صِدْقَهُمْ عَلَی اللّهِ فِرْیَةً ، وَ جَعَلُوا فِی الْحَسَنَةِ عُقُوبَةَ السَّیِّئَةِ . وَ اِنَّما هَلَکَ مَنْ کانَ قَبْلَکُمْ بِطُولِ آمالِهِمْ وَ تَغَیُّبِ آجالِهِمْ ، حَتّی نَزَلَ بِهِمُ الْمَوْعُودُ الَّذی تُرَدُّ عَنْهُ الْمَعْذِرَةُ ، وَ تُرْفَعُ عَنْهُ التَّوْبَةُ ، وَ تَحُلُّ مَعَهُ الْقارِعَةُ وَ النِّقْمَةُ .(1)

همانا پس از من روزگاری بر شما فراخواهد رسید که چیزی پنهان تر از حق ، و آشکارتر از باطل ، و فراوان تر از دروغ به خدا و پیامبرش نباشد . و نزد مردم آن زمان کالایی زیانمندتر از قرآن نیست اگر آن را درست بخوانند و تفسیر کنند و متاعی پرسودتر از قرآن یافت نمی شود آنگاه که آن را تحریف کنند و معانی دلخواه خود را رواج دهند .

در شهرها چیزی ناشناخته تر از معروف و شناخته تر از منکر نیست ، حاملان قرآن ، آن را

(8) قرآن شناسی

ص:8

واگذاشته و حافظان قرآن ، آن را فراموش می کنند ، پس در آن روز قرآن و پیروانش از میان مردم رانده و مهجور می گردند و هر دو غریبانه در یک راه ناشناخته سرگردانند و پناهگاهی میان مردم ندارند .

پس قرآن و پیروانش در میان مردمند اما گویا حضور ندارند ؛ با مردمند ولی از آنهابریده اند، زیرا گمراهی و هدایت هرگز هماهنگ نشوند گرچه کنار یکدیگر قرار گیرند .

مردم در آن روز ، در جدایی و تفرقه هم داستان ، و در اتّحاد و یگانگی پراکنده اند ، گویی آنان پیشوای قرآن بوده و قرآن پیشوای آنان نیست ، پس از قرآن جز نامی نزدشان باقی نماند و آنان جز خطی را از قرآن نشناسند و در گذشته نیکوکاران را کیفر داده و سخن راست آنان را بر خدا دروغ پنداشتند و کار نیکشان را پاداش بد دادند .

و همانا آنان که پیش از شما زندگی می کردند ، به خاطر آرزوهای دراز و پنهان بودن زمان اَجَل ها، نابود گردیدند، تا ناگهان مرگِ وعده داده شده بر سرشان فرود آمد، مرگی که عذرها را

قرآن شناسی (9)

ص:9

نپذیرد و درهای باز توبه راببندد و حوادث سخت و مجازات های پس ازمردن رابه همراه آورد.(1)

کرد و با «نوری» هدایتگر انسان ها شد که همه باید از آن اطاعت نمایند و آن ، نور قرآن کریم است .

از قرآن بخواهید تا سخن گوید ، که هرگز سخن نمی گوید ، امّا من شما را از معارف آن خبر می دهم ، بدانید که در قرآن علم آینده و حدیث روزگاران گذشته است ، شفادهنده دردهای شما و سامان دهنده امور فردی و اجتماعی شما است . (1)

اِنَّ اللّهَ سُبْحانَهُ اَنْزَلَ کِتابا هادِیا بَیَّنَ فیهِ الْخَیْرَ وَ الشَّرَّ ؛ فَخُذُوا نَهْجَ الْخَیْرِ تَهْتَدُوا ، وَاصْدِفُوا عَنْ سَمْتِ الشَّرِّ تَقْصِدُوا .

همانا خداوند بزرگ کتابی هدایتگر فرستاد ، نیکی و بدی ، خیر و شر را آشکارا در آن

قرآن شناسی (11)

ص:11

بیان فرمود . پس راه نیکی در پیش گیرید ، که هدایت شوید و از شرّ و بدی پرهیز کنید تا در راه راست قرار گیرید . (1)

بِحُبِّهِ ، وَ لا تَسْأَلُوا بِه خَلْقَهُ ، اِنَّهُ ما تَوَجَّهَ الْعِبادُ اِلَی اللّهِ تَعالی بِمِثْلِه . وَ اعْلَمُوا اَنَّهُ شافِعٌ مُشَفَّعٌ ، وَ قائِلٌ مُصَدَّقٌ ، وَ اَنَّهُ مَنْ شَفَعَ لَهُ الْقُرْآنُ یَوْمَ الْقِیامَةِ شُفِّعَ فیهِ، وَ مَنْ مَحَلَ بِهِ الْقُرْآنُ یَوْمَ الْقِیامَةِ صُدِّقَ عَلَیْهِ،فَاِنَّهُ یُنادی مُنادٍ یَوْمَ الْقِیامَةِ؛

«اَلا اِنَّ کُلَّ حارِثٍ مُبْتَلی فی حَرْثِه وَ عاقِبَةِ عَمَلِه ، غَیْرَ حَرَثَةِ الْقُرْآنِ» . فَکُونُوا مِنْ حَرَثَتِه وَاَتْباعِه، وَ اسْتَدِلُّوهُ عَلی رَبِّکُمْ ، وَاسْتَنْصِحُوهُ عَلی اَنْفُسِکُمْ ، وَ اتَّهِمُوا عَلَیْهِ آراءَکُمْ ، وَاسْتَغِشُّوا فیهِ اَهْواءَکُمْ .

آگاه باشید ! همانا این قرآن پند دهنده ای است که نمی فریبد و هدایت کننده ای است که گمراه نمی سازد و سخنگویی است که هرگز دروغ نمی گوید . کسی با قرآن همنشین نشد مگر آن که بر او افزود یا از او کاست ، در هدایت او افزود و از و از کوردلی و گمراهی اش کاست .

آگاه باشید کسی با داشتن قرآن ، نیازی ندارد و بدون قرآن بی نیاز نخواهدبود.

پس درمان خود را از قرآن بخواهید و در سختی ها از قرآن یاری بطلبید ، که در قرآن

قرآن شناسی (13)

ص:13

درمان بزرگ ترین بیماری ها یعنی کفر و نفاق و سرکشی و گمراهی است ، پس به وسیله قرآن خواسته های خود را از خدا بخواهید و با دوستی قرآن به خدا روی آورید و به وسیله قرآن از خلق خدا چیزی نخواهید، زیرا وسیله ای برای تقرّب بندگان به خدا ، بهتر از قرآن وجودندارد.

آگاه باشید ، که شفاعت قرآن پذیرفته و سخنش تصدیق می گردد ، آن کس که در قیامت ، قرآن شفاعتش کند بخشوده می شود و آن کس که قرآن از او شکایت کند محکوم است، در روز قیامت ندادهنده ای بانگ می زند که: (1)«آگاه باشید امروز هرکس گرفتار بذری است که کاشته و عملی است که انجام داده ، جز اعمال منطبق با قرآن» .

پس شما در شمار عمل کنندگان به قرآن باشید ، از قرآن پیروی کنید ، با قرآن خدا را بشناسید و خویشتن را با قرآن اندرز دهید و رأی و نظر خود را برابر قرآن متّهم کنید و

1. اشاره به علم : اِسکاتولوژی Eschatology (واپسین شناسی ، معادشناسی) .

(14) قرآن شناسی

خواسته های خود را با قرآن نادرست بشمارید . (2)

ص:14

خصوص در جامعه ای که بیداردلان درگذشته و غافلان و تغافل کنندگان حضور دارند . (1)

جهان برد که از تبلیغ احکام قرآن فراغت یافته بود ، پس خدا را آنگونه بزرگ بشمارید که خود بیان داشته است . (1)

الْبَیانَ.»(1) این آیات نورانی نشانگر این نکته است که قرآن کریم، اولین و مهم ترین و پربارترین نعمت الهی است ؛ زیراانسان، تنها در سایه تعلیم خداوند و دریافت و تلقّی قرآن ، به کمال نهایی خویش می رسد و تا قرآن نباشد ، کسی به مقام انسانیّت راه نمی یابد .

نورانی نشان می دهد که علم ، سرمایه و فکر ، ابزار کار و عاقل شدن ، هدف است .

عالم شدن سخت نیست ولی عاقل شدن دشوار است و تمام تلاش دین برای این است که انسان را پس از عالم شدن ، عاقل کند و «عاقل» کسی است که معارف الهی را خوب بفهمد و آن فهمیده ها را نیز خوب معتقد شود و در مقام عمل هم خوب عمل کند . اگر قرآن کریم مَثَلی می زند و نکته ای می گوید تنها برای اندیشیدن و عالم شدن نیست بلکه برای آن است که انسان را در عمل هدایت کند ، امراض او را شفا دهد و او را تا دروازه بهشت برساند و به سلامت و سرور و بهجت همیشگی نایل کند.

قرآن شناسی (19)

ص:19

جمله که می فرماید : ولیّ رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، خدایی است که قرآن را نازل کرده ، از باب تعلیق حکم بر وصف می باشد که مشعر به علیّت است ؛ یعنی اگر کسی به قرآن عمل کند صالح می شود و اگر خداوند بخواهد ولی کسی بشود ، از راه قرآن ولایت و تدبیر او را اعمال می کند .

به همین دلیل می فرماید : «فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْاآنِ» (1)آن مقدار که برای شما میسّر است قرآن تلاوت کنید و با این کتاب الهی مأنوس باشید . حتی اگر معنای بعضی از آیات و سور برای شما روشن نشد ، نگویید خواندن بدون ادراک چه اثری دارد. چون قرآن، کلام آدمی نیست که اگرکسی معنایش را نداند خواندنیش بی ثمر باشد؛ بلکه نوری الهی است که خواندن آن به تنهایی عبادت است گرچه

ص:21

به معنایش آگاهی نداشته باشیم .

1. 20 / مزمّل.

قرآن شناسی (21)

قرآن حبل الهی است که اُنس با آن و تدبّر در آن و ایمان و عمل به آن ، انسان را بالا می برد و به مقام صالحین ، ملحق می سازد تا مستقیما تحت ولایت اللّه قرار گیرد . اگر انسان مشمول ولایت اللّه بود تمام امورش را خدا اداره می کند و در آن مقام ، دیگر هیچ راهی برای وسوسه و رخنه اهریمن نیست . خدا او را از تمام تیرگی ها و تاریکی ها نجات می دهد و او را نورانی می سازد «اَللّهُ وَلِیُّ الَّذینَ امَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ اِلَی النُّورِ» . (1)چنین شخصی در بین امّت با نور حرکت می کند یعنی در حالی که حرکت و بصیرت و سیره اش روشن و روشنگر است «وَ جَعَلْنا لَهُ نُورا یَمْشی بِه فِی النّاسِ» . (2)

(22) قرآن شناسی

ص:22

اَخْوَیْنِ اَخَوَیْنِ» (1) یعنی همه شما دو به دو در راه خدا برادر یکدیگر شوید . آن حضرت صلی الله علیه و آله با ایجاد عقد اخوّت بین مؤمنین و بین خود و حضرت امیرالمؤمنین (سلام اللّه علیه) و نیز بین دو قبیله «اوس» و «خزرج» اتحاد و هماهنگی را تحقق بخشید . این شعار ، در آغاز تأسیس حکومت مطرح شد و زمانی که حکومت اسلامی در سال های هشتم و نهم در مدینه مستحکم گردید و جریان فتح مکّه پیش آمد و مسلمانان توانستند بر شبه جزیره عربستان فایق آیند ، آن حضرت در حجّة الوداع و در آخر عمر شریف خویش نیز سخن از حفظ وحدت را به میان

(24) قرآن شناسی

آورد و آن خطبه معروف و وحدت آموز را ایراد فرمودند : «اَلْمُسْلِمُونَ اِخْوَةٌ

ص:24

تَتَکافَئُ دِمائُهُم وَ هُم یَدٌ عَلی مَن سِواهُم یَسْعی بِذِمَّتِهِم اَدناهُم»(1) یعنی مسلمانان با هم برادرند ، خونهایشان همسان یکدیگراست . و خون هیچ کس ارزشمندتر از خون دیگری نیست . پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله براساس همین اخوت ایمانی ، خود و حضرت علی علیه السلام را دو پدر مؤمنان و امت اسلامی معرفی می کند که «انا و علی ابوا هذه الأُمّة»(2) چه اینکه قرآن نیز همه مؤمنان را فرزندان حضرت خلیل الرحمن علیه السلام می داند «مِلَّةَ اَبیکُمْ اِبْراهیمَ هُوَ سَمّیکُمُ الْمُسْلِمینَ مِنْ قَبْلُ». (3)

قرآن شناسی (25)

قرآن کریم همه مؤمنان را برادران ایمانی یکدیگر می داند و دستور می دهد که

ص:25

برای حفظ این وحدت ایمانی ، هرکسی در اصلاح میان برادران دینی بکوشد و کدورت ها و اختلافات را بزداید «اِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ اِخْوَةٌ فَاَصْلِحُوا بَیْنَ اَخَوَیْکُمْ» (1). نظارت عمومی و ولایت مشترک در حدّ امر به معروف و نهی از منکر ، یکی از اصولی است که قرآن بر آن تأکید می ورزد تا در پرتو آن اختلافات و انحرافات مؤمنان پیش از آنکه به مسأله قضا و داوری در محاکم رسمی برسد و به اجرای حدود یا تعزیرات منتهی گردد ، با وساطت و دخالت مؤمنان دیگر حلّ شود .

قرآن در یکی از آیات نورانی خود در این زمینه ، از شدیدترین لحن گفتاری برای هشدار نسبت به خطر اختلاف و ضرورت امر به معروف و نهی از منکر استفاده می کند : «وَلْتَکُنْ مِنْکُمْ اُمَّةٌ یَدْعُونَ اِلَی الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ

(26) قرآن شناسی

ص:26

یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ اُولآئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ . وَ لا تَکُونُوا کَالَّذینَ تَفَرَّقُوا وَ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ ما جاآءَهُمُ البَیِّناتُ وَ اُولآئِکَ لَهُمْ عَذابٌ عَظیمٌ» (1) در آیه اول می فرماید : برای رستگاری جامعه اسلامی لازم است فریضه دعوت به خیر و امر به معروف و نهی از منکر اجرا شود و در آیه دوم می فرماید : و شما مانند کسانی نباشید که حق برای آنان آشکار شد ولی باز هم تفرقه و اختلاف کردند که برای آنان عذاب بزرگی مهیّا شده است . خدای سبحان در چند آیه پس از این دوباره بر ضرورت امر به معروف و نهی از منکر برای حفظ وحدت و انسجام مطلوب جامعه می فرماید : «کُنْتُمْ خَیْرَ اُمَّةٍ اُخْرِجَتْ لِلنّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ» (2). شما نیکوترین امتی هستید که برای اصلاح جامعه

قرآن شناسی (27)

ص:27

بشری قیام کردند ؛ مردم را به نیکوکاری وادار می سازید و از بدکاری بازمی دارید و به خداوند ایمان می آورید .

محکم خواهد بود . یک نظام اجتماعی ، سیاسی زمانی که برنامه اساسی ندارد ، دچار هرج و مرج است ولی وقتی که دارای برنامه درست و نظم و حساب و کتابی باشد ، می گویند در اینجا برنامه حق حکومت می کند . کلمه «محکمه» ، «حکمت» و مانند آن ، نشانگر معنای استواری و غیرقابل زوال است .

خدای متعال که قرآن را کتاب حکیم می نامد ، برای آن است که قرآن به موقع سخن می گوید، خوب سخن می گوید ، سخن خوب می گوید و در کنارش برهان و دلیل می آورد . سخنی که برهان ندارد محکم نیست ، متزلزل و فروریختنی است . قرآن چنان از استحکام برخوردار است که به هیچ وجه نمی توان آن را از پای درآورد ؛ هم با علم حصولی و برهانی و هم با علم شهودی و حضور مشاهدات صحیح همراه است و چون دربردارنده حکمت نظری مانند الهیات و حکمت عملی مانند فقه ، اخلاق و حقوق است ، به عنوان حکمت معرفی شده است : «ذلِکَ مِمّا

قرآن شناسی (29)

ص:29

اَوْحی اِلَیْکَ رَبُّکَ مِنَ الْحِکْمَةِ» (1)

در چهارمین سوره از سور حوامیم درباره منشأ نزول قرآن چنین آمده : «حمآ . وَ الْکِتابِ الْمُبینِ . اِنّا جَعَلْناهُ قُرْاآنا عَرَبِیّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ. وَ اِنَّهُ فی اُمِّ الْکِتابِ لَدَیْنا لَعَلِیٌّ حَکیمٌ» . (2)خدای سبحان سوگند می خورد به کتاب مبین که خود روشن است و روشنگر همه حقایق . وقتی این کتاب تنزل یافت ، به کسوت لفظ درآمد و جامه لغت را دربر کرد ، عربی مبین است ولی در مقام بالا و «لدن» و «ام الکتاب» که صحبت از لفظ نیست ، آنجا حکیم است ، کتابی است علیّ و بلند . علوّ قرآن در کنار حکمت آن و حکمت قرآن در کنار اعتلای آن ظهور کرده و به صورت قرآن درآمده و هر انسانی که با قرآن علیّ حکیم مأنوس شود به مقدار

(30) قرآن شناسی

ص:30

اُنس با آن، از علوّ و حکمت برخوردار می شود و با روحی بلند و جانی حکیم ، به اندازه خود مظهر خدای علیّ حکیم خواهد شد و می تواند روح اعتلا و حکمت را در جامعه احیا کند و روحیه ذلّت پذیری ، حضیض گرایی ، سفاهت پروری و اشاعه جهل را مرتفع سازد .

از آنجا که قرآن برای تبیین حقایق عالم آمده و حقایق حاکم بر آن ، ثابت و غیر متغیّر است و از سوی دیگر چون برای هدایت فطرت انسان ها آمده و این فطرت تبدیل و دگرگونی نمی پذیرد . «فِطْرَتَ اللّهِ الَّتی فَطَرَالنّاسَ عَلَیْها لاتَبْدیلَ لِخَلْقِ اللّهِ»(1)، پس قرآن هیچ گاه کهنه و مندرس نمی گردد . معنای ثبات جهان از آغاز تا انجام و معنای ثبات فطرت انسان ها در هر عصر و نسلی آن است که قوانین جهان تغییرپذیر نیست یعنی طبیعت و مادّه به سوی کمال خویش در حرکتند و فطرت انسان ، همواره خواهان کمال و نیازمند رهبری است و قرآن کریم در این میان ، رابط علمی و فرهنگی فطرت انسان با حقیقت جهان خارج و با خالق هستی بخش جهان است .

(32) قرآن شناسی

ص:32

خدای سبحان محتوا و شکل و قالب معجزه ختمیّه خود ، قرآن را به گونه ای تنظیم کرده که همیشه سفره و مأدبه ای باشد تا همگان در هر عصری بر سر آن بنشینند و از نعمت های معرفتی آن استفاده برند . تاریخ قرآن و تفسیر و معارف اسلامی نشان می دهد که به برکت قرآن کریم در هر زمانی ، معارف جدیدی به روی متفکّران گشوده شده و میوه های بهشتی معرفتش در هر عصری پرسش های فراوانی را پاسخ داده است و صاحب نظران مستعدّ را تغذیه می کند .

از امام صادق علیه السلام سؤال شد که چرا قرآن با تکرار و درس و نشر جز تازگی اثر دیگری نمی پذیرد ؟ آن حضرت فرمود : «لاِءَنَّ اللّهَ تَبارَکَ و تَعالی لَم یَجعَلْهُ لِزمانٍ دونَ زَمانٍ و لا لِناسٍ دونَ ناسٍ فَهُوفیکلِّ زَمانٍ جَدیدٌ و عِندکُلِّ قَومِ غَضٌّ

قرآن شناسی (33)

ص:33

إلی یَومِ القِیامَةِ» (1)یعنی تازگی قرآن برای آن است که خدای تبارک و تعالی آن را برای زمان موقت یا مردم خاصّی نفرستاده و چون همیشگی و همگانی است ، در هر زمان، جدید است و در نزد هر مردمی تا روز قیامت شیرین و پرجذبه است.

امام باقر علیه السلام نیز از باب تشبیه معقول به محسوس ، همیشگی بودن قرآن را به همواره بودن دو اختر فروزان آفتاب و ماه تشبیه می سازد: «یَجْریکَما یَجْرِی الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ»(2) یعنی قرآن همانند دو اختر پرفروغ خورشید و ماه ، همیشه در جریان است و زندگی انسان ها را تا پایان دنیا روشن می سازد .

(34) قرآن شناسی

ص:34

ناامید نشود . تنها زبانی که جهان گسترده بشریت را هماهنگ می کند ، زبان فطرت است که فرهنگ مشترک انسان ها است ؛ فطرتی خداآشنا که آفریدگار جهان ، ثبات و صیانت آن را برای همگان در همیشه تاریخ تأمین فرموده است : «فَاَقِمْ وَجْهَکَ لِلدّینِ حَنیفا فِطْرَتَ اللّهِ الَّتی فَطَرَ النّاسَ عَلَیْها لا تَبْدیلَ لِخَلْقِ اللّهِ ذلِکَ الدّینُ الْقَیِّمُ» . (1)

نشانه فطری بودن زبان قرآن و مشترک بودن فرهنگ جهان شمول آن را می توان در گردهمایی دلپذیر سلمان فارسی و صهیب رومی و بلال حبشی و اویس قرنی وعمّارعربی،درساحت قدس پیامبرجهانی،حضرت محمّدبن عبداللّه صلی الله علیه و آله مشاهده کرد. آن حضرت صلی الله علیه و آله با شعار «بُعِثْتُ اِلَی الاَْحْمَرِ وَ الاَْسْوَدِ وَ الاَْبْیَضِ» (2)

(36) قرآن شناسی

ص:36

شهره و مقتدای همگان شد و این نبود مگر آنکه در پیشگاه وحی ، که ظهور تام وحدت حقّ است ، کثرت صورت ها ، محکوم وحدت سیرت است و تعدّد زبان ها و نژادها و اقالیم و عادات و رسوم و ... مقهور اتحاد درونی است که : «متّحد ، جان های مردان خداست» .

آنان که برای رنگ و نژاد و لهجه و دیگر عوارض زوال پذیر ، اصالت قایل می شوند ، خود همانند جماد و گیاه و جانورند که جز عوارض ظاهری و صوری ، تفاوتی اساسی با اجرام مادی یا احشام دامی ندارند و در این میان ، تنها عالمان خدا ترسند که فطرتِ پذیرش سروش وحی الهی را پاس نهاده اند و در راه آن گام برداشته و به هدف خود رسیده اند . چنین وارستگانی ، دارای فصل ممیّز انسانی هستند و با خشیت عالمانه برخاسته از فطرتشان ، عامل وحدت دیگرانند وگرنه

قرآن شناسی (37)

ص:37

دلباختگان به مظاهر رنگارنگ طبیعت دنیا که «لَیِّنٌ مَسُّهَا و قاتِلٌ سَمُّها»(1) است ، از یکدیگر پراکنده اند که : «جان شیران و سگان از هم جداست» .

علومی که اکنون در دنیا هست ، چه علوم عقلی و چه علوم نقلی ، هریک در رشته خاصی تدوین شده و برای گروه مخصوصی سودمند است همه کس زبان این علوم را نمی فهمد و از آن بهره مند نمی شود مخاطبان هر رشته از رشته های صنعت و کشاورزی و ... و فقه و اصول و ... افراد محدودی هستند که اصطلاحات و زبان آن رشته را می دانند و عموم مردم از آنها بهره مند نیست ولی کتابی که

1. نهج البلاغه ، نامه 68 .

(38) قرآن شناسی

برای بشریت است ، باید دو خصوصیّت داشته باشد : اوّل آنکه برای همه قابل فهم باشد و دوم اینکه برای همه سودمند باشد .

ص:38

علوم مختلف بشری مانند میوه های متنوّعی هستند که هرکس تمایل به برخی از آنها دارد ولی قرآن کریم چنین نیست بلکه مانند آب است . آب چیزی نیست که موجود زنده ای بگوید من به آب نیاز ندارم . آب ، عامل حیات بشر است و همگی آن را خوب می شناسند و به سادگی از آن بهره مند می شوند .

قرآن که مدّعی است من برای بشریت آمده ام ، باید به گونه ای باشد که همگان آن را بفهمند و برای همگان سودمند باشد به طوری که هیچ بشری بی نیاز از آن نباشد . خواه کسانی که تفاوت در جنس داشته باشند مثل زن و مرد و خواه آنان که تفاوت در سنّ دارند ، مانند جوان و پیر و خواه افرادی که تفاوت های حرفه ای بر آنان سایه افکنده باشد ، چون طبیب و کاسب و کشاورز و یا تفاوت های نژادی و اقلیمی ، مانند سیاه ، سفید ، سرخ ، شرقی ،غربی، شمالی و جنوبی ؛ آنها را ظاهرا از یکدیگر جدا کرده است . قرآن کریم اگرچه برای تنزّل در این عالم نیاز به

قرآن شناسی (39)

ص:39

زبان خاص دارد که همان عربی فصیح و مبین است ولی زبان و فرهنگ آن ، همان زبان و فرهنگ فطرت است و همگان آن را می فهمند و تنها در این صورت می تواند جهانی باشد . اگر فرهنگ قرآن ، فرهنگ یک نژاد و گروه خاص می بود هیچ گاه نمی توانست بشری و جهانی باشد .

خدای سبحان ، قرآن کریم را به عنوان یادآوری آسان معرفی می کند : «وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْاآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ»(1) یعنی این کتاب را برای یاد حقّ ، آسان قرار دادیم پس آیا کسی هست که بدان متذکر شود ؟ قرآن آسان ترین و بهترین و نزدیک ترین راه برای اُنس با خدا در دل و نام خدا بر لب است . آسانی قرآن به دلیل آشنایی پیام آن با دل و جان انسان است نه آنکه کتابی سَبُک و بی مغز باشد

(40) قرآن شناسی

ص:40

چنانکه فرمود : «اِنّا سَنُلْقی عَلَیْکَ قَوْلاً ثَقیلاً»(1) قرآن کریم قولی ثقیل و سنگین و پرمغز است ولی در عین حال ، به دلیل هماهنگی و آشنایی با فطرت انسان فهمیدن آن و بهره مندی از آن برای همگان آسان است .

جمع بین این دو خصوصیّت که هم ثقیل و سنگین و پرمحتوا باشد و هم آسان و روان و همه فهم ، از ویژگی های اعجاز قرآن است ، وزین بودن مستلزم دشوار بودن نیست چنانکه آسان بودن مستلزم سبک سری و تهی مغزی نخواهد بود و سِرّ اجتماع دو صفت آسانی و وزین بودن آن است که این دو صفت متقابل هم نیستند تا جمع آنها ممکن نباشد .

قرآن شناسی (41)

ص:41

فرمود : واقعا چنین روشی را اتخاذ نموده اند ؟ گفتم : آری . آن گاه علی علیه السلام گفت :

حارث ! من از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود : دیری نپاید که فتنه ها برپا گردد . عرضه داشتم یا رسول اللّه ! راه رهایی از این فتنه ها چیست ؟ فرمود : قرآن کتاب خدا ، کتابی که راه حل اختلاف و کشمکش های شما در آن است ، کتابی که می تواند حق و باطل را به آسانی از هم جدا و روشن سازد ، حقیقتی که هزل و شوخی به آن راه ندارد ، کتابی که هر جبار و ستمگری آن را به دور اندازد ؛ خداوند کمر او را می شکند و بر خاک مذلت و هلاکتش می نشاند و هرکس هدایت را در غیر آن بجوید به ضلالت و گمراهی می افتد . آن همان ریسمان محکم الهی است که ارتباط انسان با خدایش بدان بسته است و آن همان کتاب حکمت آمیز و راه مستقیم است و آن همان کتابی است که امیال و هوس های بشری و دست اهریمنان ، نمی تواند او را تغییر دهد .

قرآن شناسی (43)

ص:43

در اثر همان کتاب است که زبان ها از اشتباه مصون مانده ، گفت وگوهای باطل و بی فایده پایان می پذیرد . دانشمندان از خواندن و تفکر در آن سیر نمی شوند . با گذشت اعصار و قرون ، کهنه و فرسوده نخواهد شد ، کتابی که عجایب و مزایای آن بی پایان است . این قرآن همان گفتار است که وقتی جنیان آن را شنیدند دلباخته آن گردیدند و بی اختیار گفتند : «اِنّا سَمِعْنا قُرْانا عَجَبا ، یَهْدی اِلَی الرُّشْدِ فَآمنّابِه»؛یعنی ماقرآن اعجاب انگیزی می شنویم که به سوی سعادت رهبری می کند.

هرکس با قرآن سخن بگوید گفتارش درست خواهد بود و هرکس طبق آن حکومت و قضاوت کند ، به عدالت قضاوت نموده است و هرکس عمل خود را با آن تطبیق کند به اجر و پاداش نیک خواهد رسید ، هرکس مردم را به سوی آن دعوت نماید . به راه راست و مستقیمی هدایت نموده است .

آن گاه علی علیه السلام خطاب به حارث همدانی فرمود :

(44) قرآن شناسی

ص:44

«خَذْها یا اَعْوَر» ؛ یعنی ، ای اعور این حدیث را از من به یادگار بگیر ! (1)

از امام باقر علیه السلام نقل گردیده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود : هرکس در هر شب ده آیه از قرآن بخواند ، در آن شب از غافلان و آنان که از پروردگارشان بی خبرند ، نوشته نمی شود و هرکس پنجاه آیه از قرآن بخواند در آن شب در لیست آشنایان و یادکنندگان خدا ثبت می گردد . هرکس صد آیه تلاوت نماید از عبادت کنندگان و هرکس دویست آیه بخواند نام وی در صف خاشعین و افرادی که در پیشگاه پروردگارشان اظهار بندگی و تواضع کنند ، خواهد آمد و هرکس

1. «کِتابُ اللّه ِ فیهِ نَبَأٌ ما قَبْلَکُم وَ خَبَرُ ما بَعْدَکُم وَ حُکْمُ ما بَیْنَکُم وَ هُوَ الْفَصْلُ وَ لَیْسَ بِالْهَزْلِ...» سنن دارمی ، 2/435 ؛ صحیح ترمذی ، 11/30 با مختصر تفاوت در الفاظ ؛ بحارالانوار ، 9/7 نقل از تفسیر عیاشی .

قرآن شناسی (45)

ص:45

سیصد آیه از قرآن بخواند از سعادتمندان و هرکس پانصد آیه تلاوت کند از کوشش کنندگان در عبادت و پرستش خدا نوشته خواهد شد . و اگر کسی هزار آیه از قرآن بخواند به مانند کسی خواهد بود که طلای ناب و خالص فراوان و بی شماری در راه خدا بذل و احسان نموده است . (1)

امام صادق علیه السلام فرمود : قرآن برنامه سعادت و زندگی انسان هاست که از طرف پروردگارشان برای آنان تنظیم شده است ، مرد مسلمان کسی است که برنامه خود را مورددقت قرار دهد و هر روز حداقل پنجاه آیه از آن تلاوت کند . (2)

باز فرمود : چه مانعی دارد ، تاجری که در بازار به داد و ستد مشغول و

(46) قرآن شناسی

ص:46

سرگرم است ، آن گاه که به خانه اش برمی گردد قبل از آنکه به خواب و استراحت بپردازد ؛ سوره ای از قرآن تلاوت نماید تا در برابر هر آیه که می خواند ، ده حسنه و پاداش برای او نوشته شود و ده گناه از گناهانش محو گردد . (1)

باز فرمود: بر شما باد قرائت و خواندن زیرا مراتب و درجات کاخ های بهشتی به عدد آیات قرآن است و در روز قیامت به خوانندگان قرآن گفته می شود که قرآن بخوانید و به مرتبه بالاتری اوج بگیرید و قرآن خوان هر آیه ای را که تلاوت می کند به مرتبه بالاتری اوج می گیرد . (2)

1. همان .

2. همان .

قرآن شناسی (47)

ص:47

انس بن مالک از پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله نقل کرده است که فرمود:

1. «اَهْلُ الْقُرْآنِ هُمْ اَهْلُ اللّه ِ وَ خاصَّتُهُ.»(1)

قرآن پژوهان و عمل کنندگان به قرآن، بندگان خاصّ بارگاه خدایند.

2. «اَفْضَلُ الْعِبادَةِ قِراءَةُ الْقُرْآنِ.»

برترین عبادت و پرستش خداوند، خواندن قرآن و تدبّر و خردورزیدن در آن است.

3. «اَلْقُرْآنُ غِنًی لا غِنًی دُونَهُ وَ لافَقْرَبَعْدَهُ.»

قرآن، سرمایه پایان ناپذیر و بی نیازی پیوسته ای است که با آن نیازمندی

(48) قرآن شناسی

ص:48

نخواهد بود و بدون آن ثروت و بی نیازی نشاید.

4. «حَمَلَةُ الْقُرْآنِ الْمَخْصُوصُونَ بِرَحْمَةِ اللّه ِ، الْمُعَلِّمُونَ کَلامَ اللّه ِ،الْمُقَرَّبُونَ اِلَی اللّه ِ، مَنْ والاهُمْ فَقَدْ والَی اللّه ِ، وَ مَنْ عاداهُمْ فَقَدْ عادَاللّه ِ ...»

مهر و بخشایش خدا، خاصّ قرآن پژوهان و عمل کنندگان به دستورات آن است؛ آنان که آیات خدا را به بندگانش می آموزند و مقرّبان بارگاه اویند. کسی که آنان را دوست بدارد، خدای را دوست داشته و کسی که با آنان دشمنی ورزد، با خدا دشمنی ورزیده است. خدای پرمهر، گرفتاریهای این جهان را از شنونده آیات قرآن و گرفتاریهای آن جهان را از تلاوت کننده پراخلاص قرآن برطرف می سازد. هان ای بدوش کشندگان پرچم قرآن! و عمل کنندگان به دستورات آن! خویشتن را دوست خدا سازید و با گرامی داشتن کتاب او، مهر وی را به خود جلب کنید و به قرآن احترام بگذارید تا خدا مهرشمارا در دلهای شایستگان بیفزاید.

5. همچنین «مکحول» آورده است که :

قرآن شناسی (49)

ص:49

ابوذر نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و گفت: «هان ای پیام آور خدا! می ترسم قرآن را فراگیرم؛ آنگاه بدان عمل نکنم. چه کنم؟» پیامبر صلی الله علیه و آله در پاسخ او فرمود: «خدای پرمهر، قلبی راکه قرآن در آن جای گیرد، گرفتار عذاب و کیفر نمی کند»:

جاءَ اَبُوذَرِّ اِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقالَ «یا رَسُولَ اللّه َ! إِنّی اَخافُ اَنْ اَتَعَلَّمَ الْقُرْآنَ وَ لا اَعْمَلُ بِه».فَقالَ صلی الله علیه و آله : «لا یُعَذِّبُ اللّه ُ قَلْباً اَسْکَنَهُ الْقُرْآنُ».

6. و نیز آورده است که فرمود:

«لایَنْبَغی لِحامِلِ الْقُرْآنِ اَنْ یَری اَنَّ اَحَداً مِنْ اَهْلِ الاْءَرْضِ اَغْنی مِنْهُ وَ لَوْ مَلِکَ الدُّنْیا بِرُحْبِها».

قرآن پژوه و عمل کننده به قرآن نباید چنین پندارد که در سراسر گیتی کسی هست که از وی بی نیازتر و ثروتمندتر است؛ گرچه آن سرمایه دار، دنیا را با تمامی گستردگی اش همه را به کف آورد و بدان فرمانروا شود.

(50) قرآن شناسی

ص:50

7. و نیز عبداللّه بن عبّاس آورده است که پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله فرمود:

«اَشْرافُ اُمَّتی حَمَلَةُ الْقُرْآنِ وَ اَصْحابُ اللَّیْلِ.(1)

شرافتمندترین چهره های امت من، عمل کنندگان به قرآن و شب زنده داران اند.

8. همچنین ابن مسعود آورده است که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

«اِنَّ هذَاالْقُرْآنَ مَأْدُبَةُ اللّه ِ، فَتَعَلَّمُوا مِنْ مَأْدُبَتِه مَااسْتَطَعْتُمْ ...»(2)

این قرآن، خوان رنگین و لبریز از نعمتهای خداست؛ پس آنچه می توانید از آن فراگیرید. این کتاب پرشکوه ریسمان خدا، نور آشکار و روشنگر او، و شفابخش و سودرسان ازجانب اوست. قرآن نگاهدارنده کسی است که براستی به آن چنگ زند. قرآن نجات بخش خود و جامعه ای است که از آن پیروی کند. قرآن برنامه ای درست و بحق است؛ و هیچگاه انحراف

قرآن شناسی (51)

ص:51

نمی جوید تا نیاز به راه آوردن داشته باشد. شگفتیهای آن پایان نمی پذیرد و با نگرش متفکّرانه بسیار بر آن، از طراوت و تازگی آن کاسته نمی شود. از این رو آن را بسیار و با تدبّر فراوان تلاوت کنید؛ چرا که خدای پرمهربر تلاوت هرحرفی ازآن، ده پاداش بسیار ارزشمند به شما خواهد داد ...

9. و نیز حارث بن اعور از امیر مؤمنان علیه السلام در این مورد آورده است که از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: «سَتَکُونُ فِتَنٌ ...»

هان! بهوش باشید که تاریکیها و فتنه هایی سر راه شما خواهد بود.

به او گفتم : «راه نجات و وسیله رهایی چیست؟» فرمود:

«کِتابُ اللّه ِ فیهِ خَبَرُ ما قَبْلَکُمْ وَ نَبَاءُ مابَعْدَکُمْ وَ حُکْمُ ما بَیْنَکُمْ...»

کتاب پرشکوه خدا، تنها وسیله نجات است؛ همان کتابی که سرگذشت پیشینیان و سرنوشت آیندگان و مقررّات شایسته برای زندگی شما در آن است.

(52) قرآن شناسی

ص:52

هان! بدانید که این قرآن، جداسازنده حق از باطل است و بسیار جدّی است، اندیشه ها با آن هدایت می شود؛ و دانشوران از آن سیراب و بی نیاز نمی شوند. از بسیاری نگرش بر آن و مطالعه فراوان، طراوتش به کهنگی نمی گراید و شگفتیهایش پایان نمی پذیرد. کتابی است که هر زورگویی آن را کنار نهد، خدای سرنگونش سازد، و هر کس که رشد و هدایت را از کتابی جز آن بجوید، گمراهش کند.

قرآن، ریسمان استوار و راه درست و بی انحراف خداست؛ از این رو هرکس به آن عمل کند، پاداشی شکوهمند خواهد داشت؛ هر که مطابق مقررّات آن داوری کند، به عدالت داوری کرده است؛و هرکس مردم رابه سوی آن فراخواند،درحقیقت آنهارابه راه نجات ونیک بختی و راه درست خدا فراخوانده است.

10. همچنین عاصم بن حمزه از امیر مؤمنان علیه السلام و آن حضرت از پیامبر صلی الله علیه و آله آورده است که فرمود: «مَنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ حَتّی یَسْتَظْهِرَهُ وَ یَحْفَظَهُ اَدْخَلَهُ اللّه ُ

قرآن شناسی (53)

ص:53

الْجَنَّةَ وَ شَفَّعَهُ فی عَشَرَةٍ مِنْ اَهْلِ بَیْتِه ...»

هر کس قرآن را به گونه ای با تدبّر بخواند که آن را حفظ شود، خداوند او را به بهشت پرطراوت زیبا درخواهد آورد و شفاعت او را در مورد ده تن از خاندانش که سزاوار کیفر باشند، خواهد پذیرفت.

11. از رسول اکرم علیه السلام نقل کرده اند که فرمود :

«یُقالُ لِصاحِبِ الْقُرْآنِ إِقْرَءْ وَارْقَ وَ رَتِّلُ کَما کُنْتَ تُرَتِّلُ فِی الدُّنْیا فَاِنَّ مَنْزِلَکَ عِنْدَ آخِرِ آیَةٍ تَقْرَأُها.»(1)

در روز رستاخیز، به تلاوت کننده و همنشین و عمل کننده به قرآن ندا می دهند که آیات قرآن را بخوان و اوج بگیر؛ و آن را به آرامی تلاوت کن، همانگونه که در دنیا تلاوت

(54) قرآن شناسی

ص:54

می کردی؛ چرا که مقام شکوهمند تو در آخرین آیه ای است که تلاوت می کنی.

12. و نیز از آن قرآن شناس بزرگ آورده اند که فرمود:

«مَنْ قَرَأَالْقُرْآنَ فَرای اَنَّ اَحَداً اُعْطِیَ اَفْضَلَ مَمّا اُعْطِیَ فَقَدْ حَقَّرَ ما عَظَّمَهُ اللّه ُ ...»

هر که قرآن را بخواند و به آن عمل کند و با داشتن چنین نعمت گرانی پندارد که به کسی نعمتی برتر از او ارزانی شده است، چنین کسی نعمت گرانی را که خدا شکوهمند ساخته، کوچک پنداشته و آنچه را خدا کوچک شمرده، بزرگ و ارزشمند پنداشته است.

13. همچنین از آن گرانمایه عصرها نقل کرده اند که فرمود:

«مَنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ فَکَاَنَّمَا اسْتُدرِجَتِ النُّبُوَّهُ بَیْنَ جَنْبَیْهِ اِلاّ اَنَّهُ لایُوحی اِلَیْهِ.»(1)

آن کس که قرآن را بدرستی قرائت و تلاوت و بدان عمل می کند، چنان است که گویی

قرآن شناسی (55)

ص:55

مقام والای رسالت در سینه و دو سوی پهلویش قرار گرفته است و فقط به او وحی نمی شود.

14. و نیز فرمود:

«حَمَلَةُ الْقُرْآنِ فِی الدُّنْیا عُرَفاءُ اَهْلِ الْجَنَّةِ یَوْمَ الْقِیامَةِ.»(1)

در روزرستاخیز، عمل کنندگان به قرآن وقرآن پژوهان،دانایان وعارفان اهل بهشت خواهندبود.

آنچه آمد، روایاتی چند بعنوان نمونه و بسان قطره ای از دریای موّاج و بیکرانه بود که بدانها بسنده شد.

شَهربن حَوْشَب روایت کند از رسول صلی الله علیه و آله که او گفت : فَضْلُ الْقُرْآنِ عَلی سائِرِ الْکَلامِ کَفَضْلِ اللّهِ عَلی خَلْقِه ،(2)گفت : فضل قرآن بر دیگر کلام ها چنان است که فضل خدای تعالی بر خلقانش . دیگر اَنَس بن مالک روایت کند از رسول صلَّی اللّه

(56) قرآن شناسی

ص:56

علیه و آله و سلَّم که گفت : اَلْقُرْآنُ غِنًی لا غِنًی دُونَهُ وَ لا فَقْرَ بَعْدَهُ (1) گفت : قرآن توانگری است که بالای آن توانگری نیست و پس از آن درویشی نیست .

عبداللّه مسعود روایت کند از رسول صلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم که گفت : اِنَّ هذَا الْقُرْآنَ هُوَ مَأْدَبَةُ اللّهِ فَتَعَلَّمُوا مَأْدَبَتَهُ مَا اسْتَطَعْتُمْ(2)، اِنَّ هذَا الْقُرْآنَ هُوَ حَبْلُ اللّهِ الْمَتینُ وَ هُوَ النُّورُ الْمُبینُ وَ الشِّفاءُ النّافِعُ ، فَاقْرَؤُهُ فَاِنَّ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ یَأْجُرُکُمْ عَلی تِلاوَتِه بِکُلِّ حَرْفٍ عَشْرَ حَسَناتٍ اَما اِنّی لا اَقُولُ «الم» حَرْفٌ وَ لکِن «الف» و «لام» و «میم» ثَلاثُونَ حَسَنَةً ، گفت : این قرآن مهمانی خداست ، بیاموزید از مهمانی خدای تعالی چندان که توانی ، این قرآن حبل خداست و نوری روشن است و شفای سودمند ، بخوانید که خدای تعالی شما را مزد دهد بر هر حرفی ده

قرآن شناسی (57)

ص:57

حسنه نمی گویم «الم» یک حرف است و لکن سه حرف است ، تا ثوابش سی حسنه بود .

ابوالدَّرداء ، روایت می کند از رسول صلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم که گفت : اَلْقُرْآنُ اَفْضَلُ کُلِّ شَیْ ءٍ دُونَ اللّهِ تَعالی فَمَنْ وَقَّرَ الْقُرْآنَ فَقَدْ وَقَّرَ اللّه وَ مَنْ لَمْ یُوَقِّرِ الْقُرآنَ فَقَدِ اسْتَخَفَّ بِحُرْمَةِ اللّه تَعالی ، حُرْمَةُ الْقُرآنِ عَلَی اللّهِ تَعالی کَحُرْمَةِ الْوالِدِ عَلی وَلَدِه ، گفت : قرآن فاضل ترین همه چیز است فرود خدای تعالی ، هر که قرآن را حرمت دارد ، خدای عزّوجلّ را حرمت داشته باشد و هرکه حرمت قرآن ندارد ، استخفاف کرده باشد به حرمت خدای تعالی . حرمت قرآن بر خدای تعالی ، چون حرمت پدر است بر فرزند .

خبری دیگر ، بعضی زنان رسول صلی الله علیه و آله روایت کنند که گفت : حَمَلَةُ الْقُرْآنِ هُمُ

(58) قرآن شناسی

ص:58

الْمَحْفُوفُونَ بِرَحْمَةِ اللّه تَعالی اَلْمُلْبَسُونَ بِنُورِ اللّهِ (1)الْمُعَلَّمُونَ کَلامَ اللّهِ مَنْ عاداهُم فَقَدْ عادَی اللّهَ وَ مَنْ والاهُمْ فَقَدْ والَی اللّهَ . یَقُولَ اللّهُ تَعالی: یا حَمَلَةَ الْقُرْآن تَحَبَّبُوا اِلَی اللّهِ تَعالی بِتَوْقیرِ کِتابِه یَزِدْکم حُبّا وَ یُحَبِّبْکُمْ اِلی خَلْقِهِ ، یُدْفَعُ عَنْ مُسْتَمِعِ الْقُرْآنِ شَرُّ الدُّنْیا وَ یُدْفَعُ عَنْ تالِی الْقُرْآنِ بَلْوَی الاْخِرَةِ وَ لِمُستَمِعِ آیَةٍ مِنْ کِتابِ اللّهِ تَعالی خَیْرٌ مِنْ ثَبیرٍ ذَهَبا وَ لِتالی آیَةٍ مِنْ کِتابِ اللّهِ تَعالی خَیْرٌ مِمّا تَحْتَ الْعَرْشِ اِلی تُخُومِ الاَْرْضِ السُّفْلی ، گفت : رسول صلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم : حاملان قرآن گرد بر گرد ایشان رحمت خدای تعالی گرفته بود و لباس ایشان نور خدای تعالی بود و آموختگانِ کلام خدای تعالی باشند ، دشمن

قرآن شناسی (59)

ایشان دشمن خدای بود و دوست ایشان دوست خدای بود . خدای تعالی ایشان را

ص:59

گوید : ای حاملان قرآن ! دوستی کنی با من به حرمت داشتِ شما کتاب مرا ، من دوستی شما بیفزایم و شما را دوست داشته گردانم به خلقان خود .

آنگاه گفت : از شنونده قرآن شرِّ دنیا بگردانند و از خواننده قرآن بلای آخرت بگردانند و شنونده آیتی را از قرآن به قیامت ثواب بیشتر از کوه ثَبیر و بهتر زر بدهند و خواننده آیتی ازقرآن ثواب بیشتر بود که از زیر عرش تا به هفتم زمین.(1)

از امام صادق او از رسول خدا «قالَ : اَلْقُرْآنُ هُدًی مِنَ الضَّلالِ وَ تِبْیانٌ مِنَ الْعَمی وَ اسْتِقالَةٌ مِنَ الْعَثْرَةِ ، وَ نُورٌ مِنَ الظُّلْمَةِ ، وَ ضِیاءٌ مِنَ الاَْحْداثِ ، وَ عِصْمَةٌ مِنَ الْهَلَکَةِ ، وَ رُشْدٌ مِنَ الْغَوایَةِ ، وَ بَیانٌ مِنَ الْفِتَنِ ، وَ بَلاغٌ مِنَ الدُّنْیا اِلَی الاْخِرَةِ وَ فیهِ کَمالُ دینِکُمْ وَ ما عَدَلَ اَحَدٌ مِنَ الْقُرْآنِ اِلاّ اِلَی النّارِ.

(60) قرآن شناسی

ص:60

فرمود : قرآن هدایتی است که از گمراهی و بیان ، روشنی است که از کوره راهی ، میرهاند موجب رهائی از لغزش است ، نوری است که تاریکی ، پرتوی است که از پیش آمدها نجات می بخشد . دستگیر از هلاکت است ، رشدی است که از حیرت زدگی و بیانی است که از فتنه ها بیرون می برد . رساننده از دنیا به سوی آخرت است . در قرآن تمام و کمال آئین شماست . احدی از قرآن سرنپیچد مگر آنکه بسوی آتش بپیچد (1)

قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : اَیُّهَا النّاسُ اِنَّکُمْ فی دارِ هُدْنَةٍ وَ اَنْتُمْ عَلی ظَهْرِ سَفَرٍ وَ السَّیْرُ بِکُم سَریعٌ وَ قَدْ رَأَیْتُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ وَالشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ یُبْلِیانِ کُلَّ جَدیدٍ وَ یُقَرِّبانِ کُلَّ بَعیدٍ وَ یَأْتِیانِ بِکُلِّ مَوْعُودٍ ، فَأَعِدُّوا الْجِهازَ لِبُعْدِالْمَجازِ . قالَ فَقامَ

1. رَوْضُ الجِنان و رَوْحُ الجَنان فی تفسیر القرآن ، ابوالفتح رازی ، جلد 1 و 2 ، صفحه 17 .

قرآن شناسی (61)

ص:61

الْمِقدادُبْنُ الاَْسْوَدِ فَقالَ یا رَسُولَ اللّهِ : وَ ما دارُالْهُدْنَةِ ؟ قالَ دارُ بَلاءٌ وَ انْقِطاعٌ فَاِذَا التَبَسَتِ عَلَیْکُمُ الْفِتَنُ کَقِطَعِ اللَّیْلِ الْمُظْلِمِ فَعَلَیْکُمْ بِالْقُرْآنِ فَاِنَّهُ شافِعٌ مُشَفَّعٌ وَ ماحِلٌ مُصَدَّقٌ وَ مَنْ جَعَلَهُ اَمامَهُ قادَهُ اِلَی الْجَنَّةِ وَ مَنْ جَعَلَهُ خَلْفَهُ ساقَهُ اِلَی النّارِ وَ هُوَ الدَّلیلُ یَدُلُّ عَلی خَیْرِ سَبیلٍ وَ هُوَ کِتابٌ فیهِ تَفْصیلٌ وَ بَیانٌ وَ تَحْصیلٌ ، وَ هُوَ الْفَصْلُ لَیْسَ بِالْهَزْلِ وَ لَهُ ظَهْرٌ وَ بَطْنٌ ، فَظاهِرُهُ حُکْمٌ وَ باطِنُهُ عِلْمٌ ، ظاهِرُهُ اَنیقٌ وَ باطِنُهُ عَمیقٌ: لَهُ نُجُومٌ وَ عَلی نُجُومِه نُجُومٌ لا تُحْصی عَجائِبُهُ وَ لا تُبْلی غَرائِبُهُ فیهِ مَصابیحُ الْهُدی وَ مَنارُ الْحِکْمَةِ وَ دَلیلٌ عَلَی الْمَعْرِفَةِ لِمَنْ عَرَفَ الصِّفَة فَلْیَجْلُ جالٍ بَصَرَهُ وَلْیُبْلِغِ الصِّفَةَ نَظَرَهُ ، یَنْجُ مِنْ عَطَبٍ وَ یَتَخَلَّصْ مِنْ نَشَبٍ فَاِنَّ التَّفَکُّرَ حَیاةُ قَلْبِ الْبَصیرِ ، کَما یَمْشِی الْمُسْتَنیرُ فِی الظُّلُماتِ بِالنُّورِ ، فَعَلَیْکُمْ بِحُسْنِ

ص:62

التَّخَلُّصِ وَ قِلَّةِ التَّرَبُّصِ .(1)

(62) قرآن شناسی

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود : ای مردم شما اکنون در دنیا و خانه سازش و صلح هستید و شما در سر راه سفر هستید بشتاب شما را خواهند برد و شما می نگرید که شب و روز و خورشید و ماه هر تازه ای را کهنه کنند هر دوری را نزدیک سازند و هر وعده ای را بسر رسانند ، پس اسباب و وسائل زیادی فراهم کنید برای اینکه گذرگاه درازی در پیش است . فرمود : پس مقدادبن اسود برخاست و عرض کرد : ای رسول خدا خانه سازش یعنی چه ؟ فرمود : خانه ای که رساننده

قرآن شناسی (63)

است (انسانی را به گور رساند ، یا در آن خانه کردار نیک ذخیره شود برای رسیدن به منزل های آخرت) و جداکننده (یعنی انسان را از علائق دنیا جدا کند)

ص:63

پس هرگاه آشوب ها چون شب تار شما را فراگرفت به قرآن روآورید (و بدان چنگ زنید) زیرا آن است شفیعی که شفاعتش پذیرفته است (درباره کسی که بدان عمل کند) و گزارش دهنده است از بدی ها که گفته اش (درباره آن کس که بدان عمل نکرده) تصدیق شده است ، هرکه آن را پیشوای خود کرد به بهشتش رهبری کند و هرکه (از آن پیش افتد) و آن را پشت سر خود قرار دهد به دوزخش کشاند و قرآن راهنمائی است که به بهترین راه ها راهنمایی کند و کتابی است که در آن است تفصیل و بیان و تحصیل (به دست آوردن حقایق) و آن است جداکننده (میان حق و باطل) شوخی و سرسری نیست برای آن ظاهری است و باطنی ، پس ظاهرش حکم و دستور است و باطنش علم و دانش ، ظاهرش جلوه و زیبائی دارد و باطنش ژرف و عمیق است ، ستارگانی دارد و ستارگانش هم ستارگانی دارد (آنچه ترجمه شده بنا بر نسخه ای «نجوم» است و در برخی از نسخه ها «تخوم»

(64) قرآن شناسی

ص:64

است و آن به معنای پایان هر چیزی است) شگفتی هایش به شماره درنیاید و عجائبش کهنه نگردد ، در آن است چراغ های هدایت و جایگاه نور حکمت و راهنمای معرفت است برای آنکس که بشناسید صفات را (مجلسی "ره" گوید : یعنی صفاتی که موجب مغفرت است یا صفت شناسائی و استنباط را) پس باید شخص تیزبین دقت نظر کند و دقت نظر را تا به درک صفت آن ادامه دهد که نجات بخشد آنکس را که به هلاکت افتاده و رهائی بخشد آن را که راه رهائی ندارد ، زیرا اندیشیدن است که زندگانی دل بینا است ، چنانچه آنکه جویای روشنی است در تاریکی ها به وسیله نور راه را پیماید ، بر شما باد که نیکو برهید و کم انتظار برید .

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : اَیُّهَا النّاسُ اِنَّکُم فی زَمانِ هُدْنَةٍ و أَنْتُم علی ظَهرِ سَفَرٍ وَ السَّیرُ بِکُم سَریعٌ و فقَدْ رَأَیْتُمُ اللَّیْلَ و النَّهارَ وَالشَّمْسَ و الْقَمَرَ یُبْلِیانِ کُلَّ جَدیدٍ وَ

قرآن شناسی (65)

ص:65

یُقَرِّبنَ کُلَّ بَعیدٍ و یَأْتِیانِ بِکُلِّ مَوعِدٍ وَ وَعیدٍ، فَأَعِدُّوا الْجِهازَ لِبُعدِ الْمَفازِ .

رسول خدا صلی الله علیه و آله گفت : ای مردم ، شما در زمان صلح و آرامش هستید و بر مرکب سفر سوارید و شتابان شما را به پیش می برد . شاهد بوده اید که شب و روز و خورشید و ماه ، هر نوی را کهنه می کنند و هر دوری را نزدیک می گردانند و هر وعده و وعیدی را به انجام می رسانند . پس ، برای پیمودن این صحرای دور و دراز زاد و توشه فراهم آورید .

فَقامَ المِقدادُبنُ الاَْسْوَدِ الکنِدیُّ رضی اللّه عنه فقالَ : یا رَسُولَ اللّهِ ، فَما تَأْمُرُنا نَعْمَلُ ؟ فَقالَ أِنّها دارُ بَلاءٍ و ابتِلاءٍ و انقِطاعٍ و فَناءٍ فَاِذا التَبَسَت عَلَیکُمُ الاُمُورُ کَقِطَعِ اللَّیلِ المُظلِمِ فَعَلَیْکُم بِالْقُرآنِ فَاِنَّهُ شافِعٌ مُشَفَّعٌ وَ ماحِلٌ مُصَدَّقٌ وَ مَنْ جَعَلَهُ أَمامَهُ قادَهُ اِلَی الجَنَّةِ و مَن جَعَلَهُ خَلفَهُ ساقَهُ اِلَی النّارِ وَ هُوَ الدَّلیلُ یَدُلُّ عَلَی السَّبیلِ و هُوَ کِتابٌ فیهِ تَفصیلٌ و بَیانٌ و تَحصیلٌ، وَ هُو الْفَصلُ لَیسَ بِالْهَزلِ و لَهُ

(66) قرآن شناسی

ص:66

ظَهْرٌ و بَطنٌ ، فَظاهِرُهُ حُکْمٌ و باطِنُهُ عِلمٌ، فظاهِرُهُ وَثیقٌ وَ باطِنُهُ لَهُ تُخومٌ و علی تُخومِه تُخومٌ ، لا تُحصی عَجائِبُهُ وَ لا تُبلی غرائبُهُ فیهِ مَصابیحُ الهُدی و مَنارُالحِکمَةِ و دلیلٌ المَعرِفَةِ لِمَن عَرَفَ النَّصَفَةَ ، فَلْیوغِ رجُلٌ بَصَرُهُ، ولْیَبلُغِ النَّصَفةَ نَظرُهُ ، یَنجُ مِن عَطَبٍ وَ یَتَخَلَّص مِن نَشَبٍ فأنّ التَّفکُّرَ حَیاةُ قَلبِ البَصیرِ ، کما یَمشی المُستَنیرُ ، والنورُ یُحِسنُ التَّخلُّصَ وَ یُقِلُّ التَّربُّصَ . (1)

مقدادبن اسود کندی برخاست و عرض کرد : ای رسول خدا ! می فرمایید چه کنیم ؟ فرمود : دنیا سرای بلا و ابتلا و به سر آمدن و نیست شدن است . پس ، هرگاه کارها همچون پاره های شب تار بر شما تاریک و شبهه ناک شد ، به قرآن روی آورید ؛ زیرا قرآن شفیعی است که شفاعتش پذیرفته است و شاکی و

قرآن شناسی (67)

ص:67

خصمی است که شکایتش قبول می شود . هرکه قرآن را فراپیشِ خود قرار دهد ، او را به سوی بهشت کشاند و هرکه آن را پشت سر خویش نهد ، به سوی دوزخش کشاند . قرآن راهنمایی است که راه را نشان می دهد ، قرآن کتاب تفصیل و روشنگری و تحصیل (حقایق) است . جداکننده میان حق و باطل است و شوخی بردار نیست . ظاهری دارد و باطنی ، ظاهرش حکم و دستور خداست و باطنش علم خدای متعال . پس ، ظاهر آن محکم و استوار است و باطنش مرزها دارد و مرزهایش مرزها دارد . شگفتی هایش بی شمار است و عجایب و غرایبش کهنه و تمام نمی شود . چراغ های هدایت و پرتوگاه های حکمت در قرآن است . برای کسی که انصاف داشته باشد راهنمای به سوی معرفت و شناخت است . پس ، باید آدمی دقت نظر کند و انصاف را پیش چشمش آرد ، تا از هلاکت رهایی یابد و از تنگنا به درآید ؛ زیرا که اندیشیدن ، مایه حیات دل شخص بینا و با

ص:68

بصیرت است،همچنان که آدمی به نور چراغ درتاریکی هاراه می پیمایدونیکومی رهد و کم (در شبهات و تاریکی ها) منتظر می ماند .

(68) قرآن شناسی

قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : اَنَا اَوَّلُ وافِدٍ عَلَی الْعَزیزِ الْجَبّارِ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ کِتابُهُ وَ اَهْلُ بَیْتی ثُمَّ اُمَّتی ، ثُمَّ اَسْأَلُهُمْ ما فَعَلْتُمْ بِکِتابِ اللّهِ وَ بِاَهْلِ بَیْتی .

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود : من نخستین کسی هستم که روز قیامت بر خدای عزیز جبار وارد شوم با کتابش و اهل بیتم ، سپس امتم (وارد شوند) پس از ایشان بپرسم چه کردید با کتاب خدا و اهل بیت من ؟

قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : یا مَعاشِرَ قُرّاءِ الْقُرْآنِ اتَّقُوا اللّه َ عَزَّوَجَلَّ فیما حَمَّلَکُمْ مِنْ کِتابِه فَاِنّی مَسْؤُولٌ وَ اِنَّکُمْ مَسْؤُولُونَ اِنّی مَسْؤُولٌ عَنْ تَبْلیغِ الرِّسالَةِ وَ اَمّا اَنْتُمْ فَتُسْأَلُونَ عَمّا حُمِّلْتُمْ مِنْ کِتابِ اللّهِ وَ سُنَّتی .

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده : ای گروه قرآن خوانان از خدای عزوجل بپرهیزید در

قرآن شناسی (69)

ص:69

آنچه از کتاب خود به شما داده است زیرا که من مسئولم و شما هم مسئول هستید ، من از رساندن و تبلیغ رسالت مسئولم و شما از آنچه از قرآن و سنت من دربردارید مسئول هستید .

قالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله : نُوِّرُوا بُیُوتَکُمْ بِتِلاوَةِ الْقُرْآنِ وَ لا تَتَّخِذُوها قُبُورا کَما فَعَلَتِ الْیَهُودُ وَ النَّصاری، صَلَّوْا فِی الْکَنائِسِ وَ الْبِیَعِ وَ عَطَّلُوا بُیُوتَهُمْ فَاِنَّ الْبَیْتَ اِذا کَثُرَ فیهِ تِلاوَةُ الْقُرْآنِ کَثُرَ خَیْرُهُ وَ اتَّسَعَ اَهْلُهُ وَ اَضاءَ لاَِهْلِ السَّماءِ کَما تُضیی ءُ نُجُومُ السَّماءِ لاَِهْلِ الدُّنْیا .

پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود : خانه های خود را به تلاوت قرآن روشن کنید و آنها را گورستان نکنید چنانچه یهود و نصاری کردند ، در کلیساها و عبادتگاه های خود نماز کنند ، ولی خانه های خویش را معطل گذارده اند (و در آنها عبادتی انجام ندهند) زیراکه هرگاه در خانه بسیار تلاوت قرآن شد خبر و برکتش

(70) قرآن شناسی

ص:70

زیاد شود و اهل آن به وسعت رسند و آن خانه برای اهل آسمان درخشندگی دارد چنانچه ستارگان آسمان برای اهل زمین می درخشند .

قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : مَنْ قَرَأَ عَشْرَ آیاتٍ فی لَیْلَةٍ لَمْ یُکْتَبْ مِنَ الْغافِلینَ وَ مَنْ قَرَأَ خَمْسینَ آیَةً کُتِبَ مِنَ الذّاکِرینَ وَ مَنْ قَرَأَ مِاَئةَ آیَةٍ کُتِبَ مِنَ الْقانِتینَ وَ مَنْ قَرَأَ مِاَئتَیْ آیَةٍ کُتِبَ مِنَ الْخاشِعینَ وَ مَنْ قَرَأَ ثَلاثَ مِاَئةِ آیَةٍ کُتِبَ مِنَ الْفائِزینَ وَ مَنْ قَرَأَ خَمْسَمِاَئةِ آیَةٍ کُتِبَ مِنَ الْمُجْتَهِدینَ وَ مَنْ قَرَأَ أَلْفَ آیَةٍ کُتِبَ لَهُ قِنْطارٌ مِنْ تِبْرٍ الْقِنْطارُ خَمْسَةُ عَشَرَ اَلْفِ مِثْقالٍ مِنْ ذَهَبٍ وَ الْمِثْقالُ اَرْبَعَةٌ عِشْرُونَ قیراطا اَصْغَرُها مِثْلُ جَبَلِ اُحُدٍ وَ اَکْبَرُها ما بَیْنَ السَّماءِ اِلَی الاَْرْضِ .

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده : هرکس در یک شب ده آیه از قرآن بخواند از غافلین نوشته نشود و هرکس پنجاه آیه بخواند در زمره ذاکرین نوشته شود و هرکس صد آیه بخواند در زمره قانتین نوشته شود و هرکه دویست آیه بخواند از

قرآن شناسی (71)

ص:71

خاشعین نوشته شود و هرکه سیصد آیه بخواند از فائزین نوشته شود و هرکه پانصد آیه بخواند از جمله مجتهدین نوشته شود و هرکه هزار آیه بخواند برای او (ثواب انفاق) یک قنطار از طلا نوشته شود و قنطار پانزده هزار مثقال طلا است ، که هر مثقالی بیست و چهار قیراط است که کوچک ترین آنها به اندازه کوه احد و بزرگ ترین آنها به اندازه آنچه میان زمین و آسمان است .

رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : لا خَیرَ فِی الْعَیْشِ اِلاّ لِمُستَمِعٍ واعٍ اَو عالِمٍ ناطِقٍ . اَیُّها الناسُ ، اِنّکُم فی زَمانِ هُدنَةٍ ، وَ اِنّ السَّیْرَ بِکُم سَریعٌ ، وَ قد رَأیتُمُ اللَّیلَ وَ النَّهارَ یُبلِیانِ کُلَّ جَدیدٍ ، و یُقَرِّبانِ کُلَّ بَعیدٍ ، وَ یَأتِیانِ بکُلِّ مَوعودٍ ، فَاَعِدُّوا الجِهادَ لِبُعدِ المِضمارِ .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : در زیستن خیری نیست ، مگر برای شنونده فهمیده یا دانای گویا . ای مردم ! شما در زمان آرامش و صلح هستید و شما را به شتاب می برند . شاهدید که (گذر) شب و روز ، هر نوی را کهنه می کند و هر دوری را نزدیک

(72) قرآن شناسی

ص:72

می گرداند و هر وعده ای را به سر می آورد . پس ، برای میدان مسابقه دور و درازی که در پیش دارید ، آماده کوشش گردید .

فقالَ المِقدادُ : یا نَبِیَّ اللّه ِ ، ماالْهُدْنَةِ ؟ قالَ : بَلاءٌ وَ انْقِطاعٌ فَاِذَا التَبَسَتِ الاُمورُ عَلَیْکُمُ کَقِطَعِ اللَّیْلِ الْمُظْلِمِ فَعَلَیْکُمْ بِالْقُرْآنِ فَاِنَّهُ شافِعٌ مُشَفَّعٌ وَ ماحِلٌ مُصَدَّقٌ وَ مَنْ جَعَلَهُ اَمامَهُ قادَهُ اِلَی الْجَنَّةِ وَ مَنْ جَعَلَهُ خَلْفَهُ قادَهُ اِلَی النّارِ وَ هُوَ الدَّلیلُ اِلی خَیْرِ سَبیلٍ وَ هُوَ الْفَصْلُ لَیْسَ بِالْهَزْلِ ، لَهُ ظَهرٌ و بَطنٌ ، فَظاهِرُهُ حِکَمٌ وَ باطِنُهُ عِلْمٌ، عَمیقٌ بَحرُهُ لا تُحصی عَجائِبُهُ ، و لا یَشبَعُ مِنهُ عُلَماؤهُ و هو حَبلُ اللّهِ الْمَتینُ ، و هُوالصِّراطُ الْمُستَقیمُ ... فیهِ مَصابیحُ الْهُدی و مَنارُ الْحِکْمَةِ وَ دالٌّ علَی الحُجَّةِ.(1)

مقداد عرض کرد : ای پیامبر خدا ! آرامش و صلح یعنی چه ؟ فرمود :

قرآن شناسی (73)

ص:73

(دنیاسرای) آزمایش و سپری شدن است . پس ، هرگاه کارها همچون پاره های شب تار بر شما مشتبه و مبهم گشت ، به قرآن روی آورید . که آن شفیعی است که شفاعتش پذیرفته است و شاکی و خصمی است که شکایتش قبول می شود . هرکه آن را فراپیش خود قرار دهد ، او را به سوی بهشت کشاند و هرکه پشت سر خود قرارش دهد ، او را به دوزخ کشاند . قرآن راهنمای به سوی بهترین راه راست . جداکننده (میان حق و باطل) است و شوخی نیست . ظاهری دارد و باطنی ، ظاهرش حکم و دستور است و باطنش دانشی ژرف . شگفتی های دریایش بی شمار است و دانایانش از آن سیر نمی شوند . قرآن ریسمان محکم خداست ، قرآن راه راست است ... در قرآن است چراغ های هدایت و پرتوگاههای حکمت و قرآن راهنمای به حجت و برهان است .

الحارثُ الأعوَرُ : دَخَلتُ علی امیرِالمؤمنینَ علیِ بنِ ابی طالبٍ علیه السلام ، فقلتُ : یا

(74) قرآن شناسی

ص:74

امیرَالمؤمنینَ، إنّا إذاکُنّا عِندَکَ سَمِعَناالذی نَسُدُّ (نَشُدُّ) بِه دینَنا ، و إذا خَرَجنا مِن عِنْدِکَ سَمِعْنا أشیاءَمُخْتَلِفَةً مَغموسَةً، لانَدری ماهی؟ قالَ:أوَقَدفَعَلوها؟قلتُ: نَعَم.

قالَ : سَمِعتُ رسولَ اللّه ِ صلی الله علیه و آله یقولُ : أتانی جَبرَئیلُ فقالَ : یا محمّدُ ؛ سَیَکُونُ فی اُمَّتِکَ فِتنَةٌ . قلتُ : فَمَا الْمَخْرَجُ مِنها ؟ فقالَ : کتابُ اللّهِ ، فیهِ بَیانُ ما قَبلَکُم مِن خَبرٍ وَ خَبرُ مابَعدَکُم، و حُکمُ مابَینَکُم .(1)

حارث اعور : خدمت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام رسیدم و عرض کردم: یا امیرالمؤمنین ، ما وقتی در حضور شما هستیم ، سخنانی می شنویم که با آنها دین خود را استوار می گردانیم . اما وقتی از خدمت شما می رویم ، مطالب گوناگون تاریکی می شنویم که نمی دانیم چیستند (با سخنان شبهه انگیزی رو به

قرآن شناسی (75)

ص:75

رو می شویم) . حضرت فرمود : این حرف ها را می زنند ؟ عرض کردم : آری .

فرمود:شنیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:جبرئیل نزدمن آمد وگفت:ای محمد! به زودی درمیان امّتت فتنه ای پدید خواهدآمد. من گفتم:راه نجات ازآن،چیست؟گفت: کتاب خدا ، که در آن خبرهای پیش از شما و بعد از شما و حکم آنچه میان شماست ، بیان شده است .

رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله لَمّا قیلَ لَهُ : اُمَّتُکَ سَتُفتَتَنُ ، فَسُئِلَ : مَا الْمَخْرَجُ مِن ذلکَ ؟ : کتابُ اللّهِ العَزیزُ ، اَلَّذی لا یَأتیهِ الْباطِلُ مِن بَینِ یَدَیْهِ وَ لا مِن خَلفِه ، تَنزیلٌ مِن حَکیمٍ حَمیدٍ ، مَنِ ابتَغَی الْعِلمَ فی غَیرِه اَضَلَّهُ اللّه ُ .(1)

چون به رسول خدا صلی الله علیه و آله گفته شد : به زودی امّت تو گرفتار فتنه خواهد شد ،

(76) قرآن شناسی

ص:76

(پس پرسیدند) راه خلاص از آن چیست ؟ فرمود : کتاب گرامی خدا ، همان که باطل نه از پیش رو و نه از پشت سرش بدو راه نیابد ، فرود آمده ، از سوی حکیمی ستوده است . هرکه علم را در جز قرآن بجوید ، خداوند گمراهش کند .

رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : کَلامی لا یَنسَخُ کلامَ اللّه ِ ، و کلامُ اللّه ِ یَنسَخُ کلامی ، و کلامُ اللّه ِ یَنسَخُ بَعضُهُ بَعضا . (1)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : سخن من ، سخن خدا را نسخ نمی کند . اما سخن خدا ، سخن مرا نسخ می کند و سخن خدا بعضی از آن ، بعضی دیگر را نسخ می کند.

رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : أنّ القرآنَ لَیُصَدِّقُ بَعضُهُ بَعضا، فلاتُکذِّبوا بَعضَهُ بِبَعضٍ .(2)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله قرآن ، قسمتی از آن قسمت دیگرش را تصدیق می کند . پس ، .

قرآن شناسی (77)

ص:77

شما برخی از آن را به وسیله برخی دیگرش ، تکذیب نکنید (نگویید این آیه با فلان آیه نمی خواند و ناسازگار است) .

کتاب خداست.

(80) قرآن شناسی

رسول اللّه صلی الله علیه و آله : فَضلُ القرآنِ علی سائِرِ الْکلامِ کَفَضلِ اللّهِ علی خَلقِهِ .

برتری قرآن بر دیگر سخنان ، همچون برتری خدا بر خلق خود است.

قرآن شفادهنده بزرگترین بیماری هاست

رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : القرآنُ هُو الدَّواءُ . (1)

قرآن شناسی (81)

ص:81

در روز سوزان و هدایت در روز گمراهی را می خواهید ، قرآن را یاد بگیرید ؛ زیراکه قرآن ، سخن خدای مهربان و مایه حفظ از شیطان و سنگینی ترازو(ی اعمال) است .

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : یا مُعاذُ ، إِن أرَدتُم عَیشَ السُّعَداءِ و مِیتَةَ الشُّهَداءِ و النَّجاةَ یَومَ الحَشرِ و الأمنَ یَومَ الخَوفِ و النُّورَ یَومَ الظُّلُماتِ و الظِّلَّ یَومَ الحَرُورِ و الرِّیَّ یَومَ العَطَشِ و الوَزنَ یَومَ الخِفَّةِ و الهُدی یَومَ الضَّلالَةِ فَادرُسِ القرآنَ ؛ فأنّهُ ذِکرُ الرَّحمنِ و حِرزٌ مِن الشَّیطانِ و رُجحانٌ فی المیزانِ . (1)

ای معاذ ! اگر زندگی سعادتمندان را می خواهی و مردن شهیدان را و نجات در روز محشر را و امنیت در روز ترس را و روشنایی در روز تاریکی ها را و سایه

قرآن شناسی (83)

ص:83

در روز سوزان را و سیرابی در روز تشنگی را و سنگینی در روز سبکی (ترازوی اعمال) را و هدایت در روز گمراهی را ، پس قرآن را نیک بیاموز ؛ زیراکه آن یاد خدای رحمان است و نگهدارنده از شیطان و مایه سنگینی میزان (اعمال) .

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : خِیارُکُم مَن تَعَلَّمَ القرآنَ و عَلَّمَهُ. (1)

بهترین شما ، کسی است که قرآن را بیاموزد و (به دیگران) آموزش دهد .

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : خَیرُکُم مَن قَرَأ القرآنَ و أقرَأهُ. (2)

بهترین شما، کسی است که قرآن را بخواند و خواندن آن را به دیگران یاد دهد.

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : یقالُ لِصاحِبِ الْقرآنِ إذا دَخَلَ الْجَنّةَ ؛ اِقرَأْ وَاصْعَدْ ، فَیَقرَأُ و

(84) قرآن شناسی

ص:84

یَصعَدُ بکُلِّ آیَةٍ دَرَجةً حتّی یَقرَأُ آخِرَ شی ءٍ مَعهُ مِنهُ . (1)

کسی که قرآن می داند ، چون وارد بهشت شود به او می گویند : «بخوان و بالا رو» و او می خواند و با هر آیه ای یک درجه (در بهشت) صعود می کند ، تا آنکه آخرین آیه ای را که از قرآن می داند می خواند .

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : علَیکُم بتَعَلُّمِ القرآنِ و کَثرَةِ تِلاوَتِه .(2)

بر شما باد، آموختن قرآن و بسیار خواندن آن .

قرآن شناسی (85)

ص:85

کند ، حلقه ای از حلقه های اسلام را پاره کرده است .

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : ما اِجْتَمَعَ قَومٌ فی بَیتٍ مِن بُیوتِ اللّهِ یَتلُونَ کتابَ اللّهِ و یَتَدارَسُونَهُ بینَهُم إلاّ نَزَلَت علَیهِمُ السَّکینَةُ ، و غَشِیَتهُمُ الرَّحمَةُ ، و حَفَّتهُمُ الْمَلائکةُ ، و ذَکَرَ هُمُ اللّهُ فیمَن عِندَهُ . (1)

هیچ گروهی در خانه ای از خانه های خدا برای تلاوت کتاب خدا و مباحثه آن جمع نشدند ، مگر اینکه آرامش بر آنان فرود آمد و رحمت فرایشان گرفت و فرشتگان آنان را در میان گرفتند و خداوند در میان کسانی که نزدش هستند ، از آنان یاد کرد .

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : ألا مَن تَعَلَّمَ القرآنَ و عَلَّمَهُ و عَمِلَ بما فیهِ فأنا لَهُ سائقٌ إلَی

قرآن شناسی (87)

ص:87

الجَنَّةِ و دَلیلٌ إلَی الجنّةِ(1)

بدانید که هرکس قرآن را بیاموزد و به دیگران آموزش دهد و به آنچه در آن است عمل کند ، من جلودار و راهنمای او به سوی بهشت هستم .

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : مَن عَلَّمَ وَلَدا لَهُ القرآنَ قَلَّدَهُ اللّهُ قِلادَةً یُعجَبُ مِنها الأوَّلونَ و الآخِرونَ یَومَ القِیامَةِ. (2)

هرکس به فرزند خود قرآن را آموزش دهد ، خداوند گردنبندی به گردن او آویزد که در روز قیامت همگان از آن شگفت زده شوند .

(88) قرآن شناسی

ص:88

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : مَن قَرَأ القرآنَ قَبلَ أن یَحتَلِمَ فَقَد اُوتِیَ الحُکمَ صَبیّا. (1)

هرکس پیش از بلوغ قرآن بخواند ، در کودکی به او حکمت داده شده است .

نسبت به بزرگ ترین نعمت تحقیر و ناسپاسی روا داشته است .

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : لا تَغُرَّنَّکُم هذهِ الْمَصاحِفُ الْمُعَلَّقَةُ ، أِنّ اللّهَ تعالی لا یُعَذِّبُ قَلبا وَعَی الْقُرْآنَ . (1)

این مصحف های آویزان ، شما را گول نزد . خدای متعال قلبی را که جایگاه قرآن باشد ، عذاب نمی کند .

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : أِنّ الذی لَیْسَ فی جَوفِه شی ءٌ مِنَ الْقُرآنِ کَالْبَیتِ الْخَرِبِ .(2)

کسی که در اندرونش چیزی از قرآن نیست ، همانند خانه ای ویران است .

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : لعلیٍّ علیه السلام : اُعَلِّمُکَ دُعاءً لا تَنسَی الْقرآنَ ، قُلْ :

اَللّهُمَّ ارحَمْنی بِتَرکِ مَعاصِیکَ أبدا ما أبقَیتَنی ، وَ ارْحَمْنی مِن تَکَلُّفِ ما لا

(90) قرآن شناسی

ص:90

یَعنِینی ، وارزُقْنی حُسنَ النَّظَرِ فیما یُرضِیکَ ، و ألزِمْ قَلبی حِفظَ کتابِکَ کما عَلَّمتَنی ، وارزُقْنی أن أتلُوَهُ علَی النَّحوِ الذی یُرضیکَ عَنِّی . اللّهُمّ نَوِّرْ بکتابِکَ بَصَری ، واشرَحْ به صَدری ، و أطلِقْ بِه لِسانی ، واستَعمِلْ بِه بَدَنی ، و قَوِّنی بِه علی ذلکَ ، و أعِنِّی علَیهِ ، أنّهُ لا یُعینُ علَیهِ ألاّ أنتَ ، لا إله اِلاّ أنتَ .(1)

به علی علیه السلام فرمود : دعایی به تو می آموزم که قرآن را فراموش نکنی ، بگو : بارخدایا! به من رحمت آر که تا زنده هستم ، هیچ گاه نافرمانی تو نکنم و به من رحمت آر که در چیزهای بیهوده ، به زحمت نیفتم و نیک اندیشی در آنچه که تو را خشنود می کند ، روزیم فرما و حفظ کردن کتابت را آن گونه که به من آموختی با قلبم ملازم و همراه گردان و تلاوت آن را به گونه ای که تو را از من خشنودگرداند،

قرآن شناسی (91)

ص:91

روزیم فرما . بارخدایا! به وسیله کتابت دیده (بصیرت) مرا روشن گردان و سینه ام را فراخ ساز و زبانم را باز و گویا کن و پیکرم را در راه آن به کار گیر و در این باره با قرآن نیرویم بخش و بر آن کمکم فرما ، که در این زمینه جز تو کسی کمک نکند . معبودی جز تو نیست .

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله مِن دعائِه : اللّهُمّ ارحَمْنی بتَرکِ مَعاصِیکَ أبَدا ما أبقَیتَنی ، وارزُقْنی حُسنَ النَّظرِ فیما یُرضِیکَ عَنّی ، و ألزِمْ قَلبی حِفظَ کتابِکَ کما عَلَّمتَنی ، واجعَلْنی أتلُوهُ علَی النَّحوِ الذی یُرضِیکَ عَنّی . اللّهُمّ نَوِّرْ بکتابِکَ بَصَری ، و اشرَحْ بِه صَدری، و فَرِّحْ بِه قَلبی، و أطلِقْ بِه لِسانی، واستَعمِلْ بِه بَدَنی، و قَوِّنی علی ذلکَ ، فأنّهُ لا حَولَ و لا قُوّةَ ألاّ بکَ . (1)

(92) قرآن شناسی

ص:92

از دعای پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : بارخدایا! به من رحمت آر که تا زنده هستم ، هیچگاه نافرمانی تو نکنم و نیک اندیشی در هر آنچه که تو را خشنود می سازد ، روزیم فرما و حفظ کردن کتابت را بدان گونه که به من آموختی ، با دلم ملازم و همراه گردان و چنان کن که قرآن را آن گونه که تو را از من خشنود می گرداند ، تلاوت کنم . بارخدایا! دیده (بصیرت) مرا به کتابت روشن نما و به وسیله آن سینه ام را فراخ گردان و دلم را با آن شاد ساز و زبانم را به آن باز و گویا کن ، بدنم را در راه آن به کار گیر و در این زمینه نیرویم بخش ؛ زیراکه هیچ حرکت و قدرتی جز به وسیله تو نیست .

قرآن شناسی (93)

ص:93

الرِّجالِ مِن النَّعَمِ مِن عُقُلِها . (1)

خوب نیست ، که فردی از شما بگوید فلان و بهمان آیه را از یاد بردم ، (چنین نیست) بلکه از یاد(ش) برده شده است . قرآن را (در ذهن خود مرور و) یادآوری کنید؛ زیرا سوگند به آن که جانم در دست اوست ، قرآن از سینه های مردان زودتر می رهد ، تا شتر از زانوبندش .

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : مَثَلُ القرآنِ إذا عاهَدَ علَیهِ صاحِبُهُ فَقَرَأهُ باللیلِ والنهارِ کَمَثَلِ رجُلٍ لَهُ إِبلٌ فإن عَقَلَها حَفِظَها ، و إن أطلَقَ عِقالَها ذَهَبَت فکذلکَ القرآنُ. (2)

حکایت قرآن ، هرگاه که حافظ آن شب و روز قرآن را بخواند و بدین وسیله آن را (در ذهن خود) نگه دارد، حکایت مردی است که شتری دارد ؛ اگر زانوی آن را

قرآن شناسی (95)

ص:95

ببندد نگهش می دارد و اگر زانوبندش را باز کند، شتر می رود. قرآن نیزچنین است.

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : فی دَفنِ شُهَداءِ غَزوَةِ اُحُدٍ : انظُرُوا أکثَرَهُم جَمعا للقرآنِ فَاجْعَلُوهُ أمامَ صاحِبِه فِی الْقَبرِ .

در هنگام خاکسپاری شهدای احد ، فرمود : ببینید ، کدام یک از آنها قرآن را بیشتر جمع آوری کرده است ، آن را در قبرش پیش روی او قرار دهید .

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : مَن جَمَعَ القرآنَ مَتَّعَهُ اللّهُ بعَقلِه حتّی یَموتَ(1)

هرکه قرآن را جمع آوری کند ، خداوند او را تا زمانی که بمیرد از خردش بهره مند سازد .

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : حامِلُ القرآنِ حامِلُ رایَةِ الإسلامِ ، مَن أکرَمَهُ فقد أکرَمَ اللّهَ ، و

(96) قرآن شناسی

ص:96

مَن أهانَهُ فعلَیهِ لَعنَةُ اللّهِ عَزَّوجلَّ. (1)

قرآن دان ، پرچمدار اسلام است . هرکه او را گرامی دارد ، بی گمان خدا را گرامی داشته است و هرکه او را خوار شمارد ، لعنت خدای عزوجل بر او باد .

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : حَمَلةُ القرآنِ هُمُ المُعلِّمونَ کلامَ اللّهِ ، و المُتَلَبِّسونَ بنورِ اللّهِ ، مَن والاهُم فقد والَی اللّهَ ، و مَن عاداهُم فَقد عادَی اللّهَ . (2)

قرآن دانان ، آموزگاران کلام خدا و پوشیده در نور خدا هستند . هرکه با آنان دوستی کند ، بی گمان با خدا دوستی کرده است و هرکه با آنان دشمنی ورزد ، هر آینه با خدا دشمنی ورزیده است .

قرآن شناسی (97)

ص:97

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : وَفدا إلَی الیَمَنِ ، فَأمَّرَ علَیهِم أمیرا مِنهُم و هُو أصغَرُهُم ، فَمَکَثَ أیّاما لم یَسِرْ ... فقالَ لَهُ رجُلٌ:یارسولَ اللّه ِ، أتُؤَمِّرُهُ علَیناو هُو أصغَرُنا؟ فَذَکَرَ النبیُّ صلی الله علیه و آله قِراءتَهُ القرآنَ . (1)

هیأتی را به یمن فرستاد و از میان آنها ، کم سال ترین فرد را به ریاستشان برگزید . چند روزی گذشت و آن هیأت راهی نشد ... مردی به پیامبر عرض کرد : ای رسول خدا ! او را که از همه ما سنّش کمتر است ، رئیس ما کرده ای ؟ پیامبر (در بیان علت این کار) قاری قرآن بودن او را یادآور شد .

(98) قرآن شناسی

ص:98

می کند ، جاهلانه رفتار مکن .

برای قرآن دان ، شایسته نیست که در مقابل رفتار سفاهت آمیز دیگران با خود ، سفیهانه رفتار کند، یا بر کسی که بر او خشم می گیرد ، خشم گیرد ، یا بر کسی که به او پرخاش می کند، پرخاش نماید . بلکه از برکت (وجود) قرآن (در خود) گذشت می کند و می بخشد .

قرآن شناسی (101)

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : إذا أحَبَّ أحدُکُم أن یُحَدِّثَ رَبَّهُ فَلْیَقرَأَ القرآنَ.(1)

هرگاه فردی از شما دوست داشته باشد که با پروردگارش سخن بگوید ، قرآن بخواند .

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : إنّ هذهِ القُلوبَ تَصدَأُکما یَصدَأُالحَدیدُ. قیلَ: یا رسولَ اللّه ِ صلی الله علیه و آله ، فما جَلاؤها؟ قالَ : تِلاوَةُ القرآنِ . (2)

این دل ها نیزهمانند آهن زنگارمی بندد. عرض شد: ای رسول خدا، صیقل دهنده دل ها چیست ؟ فرمود: تلاوت قرآن .

(102) قرآن شناسی

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : علَیکَ بقِراءةِ القرآنِ ؛ فأنّ قِراءتَهُ کَفّارةٌ للذُّنوبِ ، و سَترٌ فی

ص:102

النارِ ، و أمانٌ مِن العذابِ .(1)

بر تو باد ، خواندن قرآن ؛ زیرا خواندن آن کفّاره گناهان است و پرده ای در برابر آتش و موجب ایمنی از عذاب .

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : إذا قَرَأ القارئُ القرآنَ فَأخطَأَ أو لَحَنَ أو کانَ أعجَمیّا کَتَبَهُ المَلَکُ کما اُنزِلَ.(2)

هرگاه قاری ، قرآن بخواند و دچار خطا یا لحن (اشتباه اِعرابی) شود و یا قاری غیرعرب باشد ، فرشته برای او به همان صورتی که نازل شده است بنویسد .

قرآن شناسی (103)

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : یا بُنَیَّ ، لا تَغفُلْ عَن قِراءةِ القرآنِ ؛ فإنَّ القرآنَ یُحیِی القَلبَ ، و

ص:103

یَنهی عنِ الفحشاءِ والمُنکَرِ و البَغیِ .(1)

فرزندم ! از خواندن قرآن غافل مباش ؛ زیراکه قرآن دل را زنده می کند و از فحشا و زشتکاری و ستم و گناه بازمی دارد .

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : مَنْ قَرَأَ القرآنَ فَقدِ استُدرِجَ النُّبوَّةُ مِن جَنبَیهِ ، غیرَ أنّهُ لا یُوحی إلَیهِ .(2)

کسی که قرآن بخواند ، پیامبری از دو پهلویش بالا رود ، منتها به او وحی نمی شود .

(104) قرآن شناسی

ص:104

سَمِعتَ قِراءَتَهُ رَأیتَ أنّهُ یَخشَی اللّهَ .(1)

در پاسخ به این سؤال که چه کسی قرآن را از همه خوشتر می خواند ، فرمود : کسی که هرگاه قرآن خواندن او را بشنوی ، ترس و خشیت از خدا را در او ببینی .

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : إنَّ مِن أحسَنِ الناسِ صَوتا بالقرآنِ الذی إذا سَمِعتُمُوهُ یَقرَأُ حَسِبتُموهُ یَخشَی اللّهَ.(2)

از جمله خوش صداترین مردم در قرائت قرآن ، کسی است که وقتی بشنوی قرآن می خواند گمان بری که از خدا می ترسد .

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : حَسِّنُوا القرآنَ بأصواتِکُم ؛ فإنّ الصَّوتَ الحَسَنَ یَزیدُ

(106) قرآن شناسی

ص:106

القرآنَ حُسنا . (1)

قرآن را با صدای خوش بخوانید ؛ زیرا صدای زیبا ، بر زیبایی قرآن می افزاید .

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : فی قولِه تعالی: یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِه : یَتَّبِعُونَهُ حَقَّ اتِّباعِه.(2)

درباره آیه «آن را تلاوت می کنند آن گونه که حق تلاوت آن است» ، فرمود : (یعنی) از آن چنان که باید و شاید ، پیروی می کنند .

قرآن شناسی (107)

ص:107

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : طَیِّبُوا أفواهَکُم ؛ فإنَّ أفواهَکُم طَریقُ القرآنِ . (1)

دهانهایتان را ، خوشبو کنید ؛ زیراکه دهان های شما ، گذرگاه قرآن است .

کوشش شما این نباشد که سوره را به آخر برسانید .

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله ایضا : بَیِّنْهُ تَبیینا ، و لا تَهُذَّهُ هَذَّ الشِّعرِ ، قِفُوا عندَ عَجائبِهِ، جَرَّحُوا بِه القُلوبَ ، و لا یَکُن هَمُّ أحدِکُم آخِرَ السُّورَةِ .(1)

نیز درباره همین آیه ، فرمود : قرآن را روشن و شمرده بخوانید و مانند شعر تند و بریده بریده مخوانید ، در مطالب شگفت انگیزش تأمل کنید و دل ها را با آن نیشتر زنید و تمام سعی شما این نباشد که سوره را به آخر رسانید .

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : أنّی لاَءعْجَبُ کَیْفَ لا أشیبُ إذا قَرَأتُ القرآنَ ! (2)

من در شگفتم که وقتی قرآن می خوانم ، چگونه مویم سفید نمی شود .

(110) قرآن شناسی

ص:110

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : اِقرَؤوا الْقُرآنَ بِالْحُزنِ ؛ فإنّهُ نَزَلَ بِالْحُزنِ . (1)

قرآن را با آواز حزین بخوانید ؛ زیراکه آن با صوت حزین نازل شده است .

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : اِقْرَؤوا الْقُرْآنَ وَابْکُوا ، فَإن لَم تَبکُوا فَتَباکَوا ، لَیْس مِنّا مَن لَمْ یَتَغَنَّ بِالْقُرآنِ . (2)

قرآن را بخوانید و گریه کنید و اگر گریه تان نمی آید ، خود را به گریه بزنید . از ما نیست کسی که قرآن را با صوت خوب نخواند .

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : ما مِن عَینٍ فاضَت مِن قِراءةِ القرآنِ إلاّ قَرَّتْ یَومَ القِیامَةِ(3)

قرآن شناسی (111)

ص:111

هیچ دیده ای نیست که از خواندن قرآن اشکش سرازیر نشود ، مگر اینکه روز قیامت روشن شود .

رسول اللّه صلی الله علیه و آله لَمّا سُئِلَ عَنْ أحْسَنِ النّاسِ قِراءةً : إذا سَمِعْتَ قِراءَتَهُ رَأیتَ أنّهُ یَخشَی اللّهَ . (1)

در پاسخ به این سؤال که خوش خوان ترین قرآن چه کسی است ، فرمود : کسی که هرگاه قرآن خواندنش را بشنوی ، فکر کنی که از خدا می ترسد .

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : لا یَفقَهُ مَن قَرَأَ القرآنَ فی أقَلَّ مِن ثلاثٍ. (2)

کسی که قرآن را در کمتر از سه (روز) بخواند ، (در آن) فقیه و دانا نمی شود .

(112) قرآن شناسی

ص:112

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : فیما قالَ لاِبْنِ عُمَرَ : اِقرَأِ الْقرآنَ فی کُلِّ شَهرٍ ، قالَ : قُلْتُ : إنّی أجِدُ قُوَّةً ، قالَ : اِقرَأْهُ فی عِشرِینَ لَیلةً ، قالَ : قُلْتُ : أنّی أجِدُ قُوّةً ، قالَ : فَاقْرأْهُ فی عَشرِ لَیالٍ ، قالَ : إنّی أجِدُ قوّةً ، قالَ : فاقرَأْهُ فی سَبعٍ و لا تَزِدْ علی ذلکَ(1)

در سخنانی به پسر عمر فرمود : قرآن را در یک ماه بخوان . ابن عمر می گوید : عرض کردم : من می توانم در کمتر از این مدت بخوانم . فرمود : در بیست شب بخوان . می گوید : عرض کردم : می توانم در کمتر از این مدت هم بخوانم . فرمود : در ده شب بخوان . عرض کرد: می توانم در کمتر از این هم بخوانم . فرمود : در هفت شب بخوان و از این جلوتر مرو .

قرآن شناسی (113)

ص:113

و وَجهُهُ عَظمٌ لیسَ علَیهِ لَحمٌ .(1)

کسی که قرآن خواندن را وسیله امرار معاش خود از مردم قرار دهد ، روز قیامت در حالی بیاید که چهره اش اسکلتی بدون گوشت است .

قرآن نه به تلاوت کردن است و نه به دانستن روایت آن ، بلکه قرآن به هدایت است و فهمیدن آن .

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : اقرَأِ القرآنَ ما نَهاکَ ، فَإنْ (فَإذا) لَمْ یَنهَکَ فلَستَ تَقرَؤهُ . (1)

تا زمانی که قرآن تو را (از گناهان) بازمی دارد ، قرآن بخوان ، زیرا اگر تو را بازنداشت (در حقیقت) آن را نخوانده ای .

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : اَلْغُرَباءُ فِی الدّنیا أربَعةٌ : قرآنٌ فی جَوفِ ظالِمٍ ، و مَسجِدٌ فی نادی قَومٍ لا یُصَلّی فیهِ ، و مُصحَفٌ فی بَیتٍ لا یُقرَأُ فیهِ ، و رَجُلٌ صالِحٌ مَع قَومِ سوءٍ . (2)

(116) قرآن شناسی

غریبان دنیا چهارنفرند : قرآنی که در اندرون ستمگر است ، مسجدی که در

ص:116

محلّه ای باشد و مردم در آن نماز نخوانند ، مصحفی که در خانه ای باشد و خوانده نشود و مرد پرهیزگاری که در میان مردمانی بد به سر می برد .

در دوزخ آسیابی آهنی است ، که با آن سرهای قاریان و علمای گنهکار آرد می شود .

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : مَن تَعَلَّمَ القرآنَ لِلدّنیا و زینَتِها حَرَّمَ اللّهُ علَیهِ الْجَنّةَ.(1)

هرکس قرآن را برای دنیا و زیور آن فراگیرد ، خداوند بهشت را بر او حرام گرداند .

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : قُرّاءُ الْقرآنِ ثَلاثةٌ : رجُلٌ قَرَأَ الْقرآنَ فَاتَّخَذَهُ بِضاعَةً فَاسْتَحْرَمَهُ(2) الْمُلوکَ وَ اسْتَمالَ بِهِ النّاسَ ، و رَجُلٌ قَرَأَ الْقرآنَ فَأقامَ حُروفَهُ و ضَیَّعَ حُدودَهُ ، کَثُرَ هؤلاءِ مِن قُرّاءِ الْقرآنِ لاکَثَّرَهُمُ اللّهُ تعالی ! و رجُلٌ قَرَأَ الْقرآنَ

(118) قرآن شناسی

ص:118

فَوَضَعَ دَواءَ الْقرآنِ علی داءِ قلبِه فَأسْهَرَ بِه لَیلَهُ و أظْمَأَ بِه نَهارَهُ ، فهؤلاءِ یَدفَعُ اللّهُ بِهِمُ الْبَلاءَ و یُزیلُ (1) مِنَ الاْءَعْداءِ و یُنزِلُ غَیْثَ السّماءِ، فَوَاللّهِ لَهؤلاءِ مِنَ الْقُرّاءِ أعَزُّ مِن الْکِبریتِ الأحمَرِ . (2)

قاریان قرآن سه گونه اند : مردی که قرآن می خواند و آن را وسیله ای برای تقرّب به شاهان و جلب توجه مردم قرار می دهد و مردی که قرآن می خواند و الفاظ و کلماتش را برپا می دارد و معانیش را فرو می گذارد . این دسته از قاریان قرآن تعدادشان زیاد است و خدا امثال آنها را زیاد نکناد و مردی که قرآن می خواند و دارو و مرهم قرآن را بر روی درد دل خویش می نهد . شبش را

قرآن شناسی (119)

ص:119

با آن به بیداری می گذراند و روزش را با آن به تشنگی سپری می کند . اینانند که خداوند به برکت وجودشان ، بلا را می گرداند و دشمنان را از میان می برد و باران آسمان را فرو می فرستد ؛ به خدا سوگند که این قاریان از کبریت احمر کمیاب ترند .

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : مَن قَرَأَ الْقرآنَ یُریدُ بِه السُّمعَةَ و الْتِماسَ شی ءٍ لَقِیَ اللّهَ عَزَّوَجلَّ یَومَ الْقِیامَةِ و وَجْهُهُ عَظْمٌ لَیْسَ عَلَیْهِ لَحْمٌ ... و مَن قَرَأَ الْقرآنَ و لَمْ یَعْمَلْ بِه حَشَرَهُ اللّهُ یَومَ الْقِیامَةِ أعْمی فَیَقولُ : «رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنی أعْمی...» . (1)

هرکه برای شهرت طلبی و رسیدن به چیزی قرآن بخواند ، در روز قیامت با چهره ای استخوانی و بی گوشت ، خدای عزوجل را دیدار کند ... و هرکه

(120) قرآن شناسی

ص:120

قرآن بخواند و به آن عمل نکند ، خداوند در روز قیامت او را کور محشور گرداند ، پس بگوید : «پروردگارا ! چرا مرا کور محشور کردی ...» .

کوه بزرگی در یمن است .

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : یُدفَعُ عن قارئِ القرآنِ بَلاءُ الدنیا و یُدفَعُ عن مُستَمِعِ الْقرآنِ بَلاءُ الاْآخِرَةِ . (1)

از قاری قرآن ، بلای دنیا دور می شود و از شنونده قرآن ، بلای آخرت .

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : مَنِ اسْتَمَعَ إلی آیَةٍ مِن کِتابِ اللّهِ کُتِبَت لَهُ حَسَنةً مُضاعَفةً ، و مَن تَلا آیَةً مِن کتابِ اللّهِ کانَت لَهُ نورا یَومَ القِیامَةِ.(2)

هرکه به یک آیه از کتاب خدا گوش دهد ، برایش ثوابی دو چندان نوشته شود و هرکه یک آیه از کتاب خدا تلاوت کند ، روز قیامت آن آیه نوری برای او باشد .

(122) قرآن شناسی

ص:122

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : مَن قالَ فی القرآنِ بغَیرِ ما عِلمٍ جاءَ یَومَ القِیامَةِ مُلجَما بلِجامٍ مِن نارٍ .(1)

هرکه در باب قرآن ندانسته چیزی بگوید ، روز قیامت در حالی آورده شود که لگامی از آتش بر او زده شده است .

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : أکثَرُ ما أخافُ علی اُمَّتی مِن بَعدی رجُلٌ یَتَأوَّلُ القرآنَ یَضَعُهُ علی غیرِ مَواضِعِه . (2)

بیشترین چیزی که بعد از خود برای امتم از آن می ترسم ، مردی است که قرآن راتأویل نابجاکند .

قرآن شناسی (125)

ص:125

قرآن ، بر هفت حرف نازل شده است : امر و نهی و ترغیب کردن و ترساندن و جدل و داستان و مَثَل .

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : القرآنُ ذو وُجوهٍ ، فَاحمِلُوهُ علی أحسَنِ وُجوهِه.(1)

قرآن ، وجوه گوناگون دارد. پس آن را بر بهترین وجوهش حمل (و معنا) کنید .

لرَّحیمِ» إحداهُنَّ و هِی السَّبعُ المَثانی و القرآنُ العَظیمُ ، و هِی اُمُّ القرآنِ.(1)

سوره حمد ، هفت آیه است ، «بسم اللّه الرحمن الرحیم» یکی از آن هفت آیه می باشد . سوره حمد ، سبع المثانی و قرآن عظیم و امّ القرآن است .

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : لِسَعیدِبنِ المُعلّی إذا دَعاهُ و هُو فی الصلاةِ فلَم یُجِبْهُ : ألَم یَقُلِ اللّه ُ: «اسْتَجیبُوا لِلّهِ و لِلرَّسولِ إذا دَعاکُم» ؟!

سعیدبن معلّی را که در حال نماز بود صدازد اما او جواب نداد . رسول خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: مگر خداوند نفرموده است: «هرگاه خدا و رسول شما را صدا زدند ، جواب بدهید» ؟

ثُمّ قالَ : لاَُعَلِّمَنَّکَ أعظَمَ سُورَةٍ فی الْقرآنِ قَبْلَ أنْ تَخرُجَ مِن الْمَسجِدِ ، فَأخَذَ

(128) قرآن شناسی

ص:128

بِیَدی ، فلَمّا أرَدنا أنْ نَخرُجَ قُلْتُ : یا رسولَ اللّه ِ ، إنّکَ قُلْتَ : لاَُعَلِّمَنَّکَ سُورَةً فی الْقرآنِ ؟ قال : «اَلحَمدُلِلّهِ رَبِّ العالَمینَ» هی سَبعُ المَثانی و القرآنُ العَظیمُ الذی اُوتیتُهُ . (1)

سپس فرمود : پیش از آنکه مسجد را ترک کنی، با عظمت ترین سوره قرآن را به تو می آموزم. پس ، دستم را رفت و چون نزدیک در مسجد رسیدیم ، عرض کردم : ای رسول خدا ، شما فرمودید که : باعظمت ترین سوره قرآن را به تو می آموزم . حضرت فرمود : «الحمدللّه رب العالمین» (سوره حمد) همان سبع المثانی و قرآن عظیمی است ، که به من داده شده است .

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : ما أنزَلَ اللّه ُ فِی التَّوراةِ وَ لا فِی الاْءِنجیلِ وَ لا فِی الزَّبورِ وَ لا

قرآن شناسی (129)

ص:129

فِی الْفُرقانِ مِثلَ اُمِّ القرآنِ(1)

خداوند نه در تورات و نه در انجیل و نه در زبور و نه در فرقان ، همانند امّ القرآن نازل نکرده است .

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : مَن قَرَأَ فاتِحَةَ الکتابِ فَکأنَّما قَرَأَ التَّوراةَ و الإنجیلَ و الزَّبورَ و الفُرقانَ . (2)

هرکه فاتحة الکتاب را بخواند، چنان است که تورات و انجیل و زبور و فرقان را.

(130) قرآن شناسی

ص:130

عظیم ترین ، عدالت خواهانه ترین ، ترس آورترین و امیدبخش ترین آیه

رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : أعظَمُ آیَةٍ فی القرآنِ آیَةُ الکُرسِیِّ و أعدَلُ آیَةٍ فی القرآنِ «إنَّ اللّهَ یَأْمُرُ بِالعَدلِ و الإحسانِ» إلی آخِرِها

و أخوَفُ آیَةٍ فی القرآنِ «فَمَنْ یَعمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیرا یَرَهُ . و مَنْ یَعمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرّا یَرَهُ» .

و أرجی آیَةٍ فی القرآنِ «قُلْ یا عِبادِیَ الَّذینَ أسْرَفُوا علی أنفُسِهِم لا تَقْنَطُوا مِن رَحمَةِ اللّهِ»(1)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : با عظمت ترین آیه قرآن ، آیة الکرسی است . عدالتخواهانه ترین آیه قرآن آیه «همانا خداوند به عدل و احسان

قرآن شناسی (131)

ص:131

فرمان می دهد ...» ، است .

ترس آورترین آیه قرآن ، این آیه است : «پس هر کس همسن ذره ای خوبی کند ، آن را می بیند و هرکس همسن ذره ای بدی کند ، آن را می بیند» . و امیدبخش ترین آیه قرآن ، این آیه است : «بگو : ای بندگان من که بر خویشتن ستم کردید ، از رحمت خدا نومید نشوید» .

اللّهِ الْمُنَوَّرَةُ ، وَ عَزائِمُهُ المُفَسَّرَةُ ، وَ مَحارِمُهُ الْمُحَذَّرَةُ ، وَ بَیِّناتُهُ الْجالِیَةُ ، وَ بَراهینُهُ الکافِیَةُ ، وَ فَضائِلُهُ المَنْذُوبَةُ ، وَ رُخَصُهُ المَوْهُوبَةُ ، وَ شَرائِعُهُ المَکْتُوبَةُ .

شما ای مردم ، مخاطبین خداوند در امر و نهی او و نیز حمل کنندگان دین و وحی الهی و معتمدین او در میان خودتان و همچنین رساننده پیام او به امّت ها هستید .

آنکه به حق رهبری می کند بسوی خدا در میان شما است .

و این عهدی است که از پیش با شما بسته شده و باقی مانده ای است (از حجج الهی) که جانشین قرار داد بر شما و آن کتابِ گویای خداوند است ، قرآنی که راست می گوید و نوری که روشنی می بخشد و شعاعی درخشان دارد ، آن هم با دلیل ها و برهان های واضح و محتوا و باطنی آشکار ، بطوری که ظهور آن

قرآن شناسی (133)

ص:133

جلوه گر است و پیروی از آن انسان را به رضوان خداوند هدایت می کند و شنوائی از آن انسان را به سرمنزل نجات می رساند .

آری ، به قرآن دستیابی به حجت های نورانی الهی و واجباتِ بیان شده و محرماتِ نهی شده و ادلّه روشن و برهان های رسا و مستحبات فضیلت بخش و نیز مباحات (که در عمل به آنها انسان مختار است) و (بالاخره) شریعت الهی که بصورت کتاب (در اختیار بندگانش قرار گرفته) میسّر می شود .

کِتابُ اللّهِ بَیْنَ اَظْهُرِکُمْ ، اُمُورُهُ ظاهِرَةٌ ، وَاَحْکامُهُ زاهِرَةٌ ، وَ اَعْلامُهُ باهِرَةٌ ، وَ زَواجِرُهُ لائِحَةٌ ، وَ اَوامِرُهُ واضِحَةٌ ، وَ قَدْ خَلَّفْتُمُوهُ وَراءَ ظُهُورِکُمْ ، اَرَغْبَةً عَنْهُ تُریدُونَ ؟ اَمْ بِغَیْرِه تَحْکُمُونَ ؟ بِئْسَ لِلظّالِمینَ بَدَلاً ، وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الاِْسْلامِ دینا فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِی الاْخِرَةِ مِنَ الْخاسِرینَ .

کتاب خدا پیش روی شما است و ابعاد آن ظاهر و گویا است و احکامش (چون

(134) قرآن شناسی

ص:134

نور) می درخشد و شعارهایش چشم را خیره می کند و نهیب های پرهیزدهنده آن مرتبا هشدار می دهند و اوامر قرآن همه واضح و روشن است ، اما شما جای او را پشت سر خود قرار دادید (در حالی که قرآن امام شما بود) .

آیا اراده بی مهری و بی رغبتی به قرآن را دارید و حکومت غیر او را پذیرفتید .

ظالمینی که جز قرآن را امام خود قرار دهند بد جانشینی انتخاب کردند و هرکس دینی جز اسلام انتخاب کند از او قبول نشده و در آخرت از زیانکاران است .

ازحضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام در خطبه فدکیه ، می فرمایند : «کِتابُ اللّهِ بَیِّنَةٌ بَصائِرُه : روشنگریهای کتاب خدا آشکار است» ، «آیاتٌ مُنْکَشِفَةٌ سَرائِرُها : آیات و نشانه هایی است که درونشان آشکار است» ، «مُتَجَلِّیَةٌ ظَواهِره : ظواهر قرآن دارای جلوه است» ، «مُدِیما لِلْبَرِیَّةِ اسْتِماعُه: بر خلق شنیدن و استماع آن بادوام است» ؛ یعنی دائم

قرآن شناسی (135)

ص:135

باید در این فعل باشند ؛ «قائِدا اِلَی الرِّضْوانِ اَتْباعَه : پیروی کنندگان از این قرآن را به رضوان ، رضایت حق و به بهشت می کشد» ، «مُؤَدِّیا اِلَی النَّجاةِ اَشْیاعَهُ : پیروان خود را به نجات و فوز هدایت می کند» ، «فیهِ تِبْیانُ حُجَجِ اللّهِ الْمُنِیَرةِ : در قرآن روشنگری است برای حجت ها و براهین الهی» ، «وَ مَحارِمِهِ الْمُحَرَّمَةِ : در قرآن روشنگری شده است که چه چیزهایی حرام است»، «وَ فَضائِلِهِ الْمُدَوَّنَةِ : فضیلت های مدون الهی در قرآن مستتراست»، «وَ جُمَلِهِ الْکافِیَةِ : جملات و عباراتی که بشر را کفایت کند ، در قرآن هست» ، «وَ رُخَصِهِ الْمَوعُودَةِ : آن مواردی که خدای تعالی به بشر رخصت داده است ، در قرآن مستتر است» ، «وَ شَرائِعِهِ الْمَکْتُوبَةِ : شرایع و عباداتی که فرض و واجب شده ، در قرآن است» ، «وَ بَیِّناتِهِ الطَّالِبَةِ» .

(136) قرآن شناسی

ص:136

الإمامُ علیٌّ علیه السلام : القرآنُ أفضَلُ الهِدایَتَینِ .(1)

قرآن ، برترین دو هدایت (کننده) است

الإمامُ علیٌّ علیه السلام : کتابُ اللّه ِ تُبصِرُونَ بِه ، و تَنطِقُونَ بِه ، و تَسمَعُونَ بِه ، و یَنطِقُ بَعضُهُ بِبَعضٍ، و یَشهَدُ بَعضُهُ علیبَعضٍ، و لا یَختَلِفُ فی اللّهِ، و لا یُخالِفُ بِصاحِبِه عنِ اللّهِ . (2)

امام علی علیه السلام این کتاب خداست که با آن (حق را) می بینید و می گویید و می شنوید و قسمتی از آن قسمت دیگرش را ، گویا می سازد و برخی از آن ، بر برخی دیگر گواهی می دهد و درباره خدا (حق و احکام او یا جذب خلق به سوی خدا) اختلافی ندارد و پیرو خود را از خدا ، جدا نمی سازد .

(138) قرآن شناسی

ص:138

الإمامُ علیٌّ علیه السلام : أِنَّ أحسَنَ الْقَصصِ و أبْلَغَ الْمَوعِظَةِ و أنفَعَ التَّذکُّرِ کِتابُ اللّهِ جَلَّ و عَزَّ (1)

بهترین داستان و رساترین اندرز و سودمندترین پند ، کتاب خدای عزّوجلّ است .

الإمامُ علیٌّ علیه السلام : تَعَلَّمُوا کتابَ اللّهِ تبارکَ و تعالی ؛ فَأِنّهُ أحسَنُ الحَدیثِ و أبلَغُ المَوعِظَةِ ، و تَفَقَّهُوا فیه فَأِنّهُ رَبیعُ القُلوبِ ، وَ اسْتَشْفُوا بِنُورِه فَأِنَّه شِفاءٌ لِما فِی الصُّدورِ ، و أحسِنُوا تِلاوَتَهُ فَأِنّهُ أحْسَنُ الْقَصصِ . (2)

کتاب خدای تبارک و تعالی را بیاموزید ؛ زیرا که آن نیکوترین سخن و رساترین اندرز است و قرآن را بفهمید ؛ زیرا که آن بهار دلهاست و از

قرآن شناسی (139)

ص:139

نور آن شفا جویید ؛ زیراکه آن شفابخش بیماری های سینه هاست و آن را نیکو تلاوت کنید ؛ زیرا که آن بهترین ، داستان است .

ازجمله حقوق فرزند بر پدر، این است که نامی نیکو براوبنهد و به خوبی تربیتش کند و قرآن را به اوبیاموزد.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام : لِقاحُ الإیمانِ تِلاوَةُ القرآنِ.(1)

بارور شدن ایمان به تلاوت قرآن است .

الإمامُ علیٌّ علیه السلام : مَن أنِسَ بِتِلاوَةِ القرآنِ لم تُوحِشُهُ مُفارَقَةُ الإخوانِ.(2)

هرکه به تلاوت قرآن انس گیرد ، جدایی برادران او را به وحشت تنهایی نیندازد .

الإمامُ علیٌّ علیه السلام عندَ خَتمِهِ القرآنَ : اللّهُمّ اشرَحْ بالقرآنِ صَدری ، واستعمِلْ بالقرآنِ بَدَنی ، و نَوِّرْ بالقرآنِ بَصَری ، و أطلِقْ بالقرآنِ لِسانی ، و أعِنِّی علَیهِ ما أبقَیتَنِی ، فإنّهُ لا حَولَ و لا قُوّةَ إلاّ بکَ .

پس از ختم قرآن ، این دعا را می خواند : بارخدایا! سینه ام را با قرآن فراخ

(142) قرآن شناسی

ص:142

گردان و بدنم را با (احکام) قرآن به کار گیر و دیده ام را با قرآن روشنایی بخش و زبانم را با قرآن باز و گویا کن و تا زنده ام ، مرا برای عمل به قرآن یاری فرما ، که حرکت و قدرتی جز به وسیله تو نیست .

آنان کالایی بی رونق تر از آن نیست و آن گاه که معانیش تحریف شود متاعی با رونق تر و پربهاتر از آن ، برایشان وجود ندارد .

الإمامُ علیٌّ علیه السلام : أینَ القَومُ الذینَ دُعُوا إلَی الإسلامِ فَقَبِلُوهُ و قَرَؤوا القرآنَ فَأحکَموهُ ؟(1)

کجایندآن مردمی که به اسلام فراخوانده شدند و آن راپذیرفتندوقرآن راخواندند و استوارش گردانیدند ؟

الإمامُ علیٌّ علیه السلام : أوِّهِ علی إخوانیَ الذینَ تَلَوُا القرآنَ فَأحکَمُوهُ ، و تَدَبَّرُوا الفَرضَ فَأقامُوهُ ، أحیَوا السُّنَّةَ و أماتُوا البِدعَةَ ، دُعُوا للجِهادِ فَأجابوا ، و وَثِقُوا بالقائدِ فَاتَّبَعُوهُ ! (2)

(144) قرآن شناسی

ص:144

دریغ و دردا ، بر آن برادران من که قرآن را تلاوت کردند و استوارش گردانیدند و درباره فرایض ، اندیشیدند و آن ها را برپا داشتند و سنّت (پیامبر) را زنده نگه داشتند و بدعت را میراندند . به جهاد فراخوانده شدند و اجابت کردند و به رهبر خویش اطمینان کردند و از او پیروی نمودند .

الإمامُ علیٌّ علیه السلام : مَن قَرَأَ القرآنَ فماتَ فَدَخَلَ النارَ فهُو ممَّن کانَ یَتَّخِذُ آیاتِ اللّه ِ هُزُوا.(1)

هرکه قرآن خوان باشد و بمیرد و (با این حال) به دوزخ رود ، او از کسانی بوده که آیات خدا را به ریشخند می گرفته است .

قرآن شناسی (145)

ص:145

در نامه ای به معاویه ، می فرماید : با تأویل قرآن ، در پی دنیا تاختی .

الإمامُ علیٌّ علیه السلام : فی تَوصیفِ عِترَةِ النبیِّ صلواتُ اللّه ِ علَیهِم : هُم أزِمَّةُ الحَقِّ ، و أعلامُ الدِّینِ ، و ألسِنَةُ الصِّدقِ ، فَأنزِلُوهُم بأحسَنِ مَنازِلِ القرآنِ ، وَرِدُوهُم وُرودَ الهِیمِ العِطاشِ .(1)

در وصف عترت پیامبر صلوات اللّه علیهم ، می فرماید : آنان زمام های حق هستند (شما را به سوی حق می کشانند) و نشانه های دین و زبان های راستی و راستگویی . پس آنان را در بهترین منزلگاه های قرآن فرود آورید و همچون اشتران تشنه به سوی آنها بشتابید .

الإمامُ علیٌّ علیه السلام : إنّ اللّه َ تبارکَ و تعالی أنزلَ القرآنَ علی سَبعَةِ أقسامٍ ، کُلٌّ

(148) قرآن شناسی

ص:148

مِنها شافٍ کافٍ ، و هی : أمرٌ ، و زَجرٌ ، و تَرغیبٌ ، و تَرهیبٌ ، و جَدَلٌ ، و مَثَلٌ ، و قَصصٌ ، و فِی القرآنِ ناسِخٌ و مَنسوخٌ و مُحکَمٌ و مُتشابِهٌ ، و خاصٌّ و عامٌّ ، و مُقدَّمٌ و مُؤَخَّرٌ ، و عَزائمُ و رُخَصٌ ، و حَلالٌ و حَرامٌ ، و فَرائضُ و أحکامٌ ، و مُنقَطِعٌ و مَعطوفٌ ، و مُنقَطِعٌ غیرُمَعطوفٍ ، و حَرفٌ مَکانَ حَرفٍ و مِنهُ ما لَفظُهُ خاصٌّ ، و مِنهُ ما لَفظُهُ عامٌّ مُحتَمِلُ العُمومِ ، و مِنهُ ما لَفظُهُ واحِدٌ و مَعناهُ جَمعٌ ، و مِنهُ ما لَفظُهُ جَمعٌ و مَعناهُ واحِدٌ ، و مِنهُ ما لَفظُهُ ماضٍ و مَعناهُ مُستَقبَلٌ ، و مِنهُ ما لَفظُهُ علَی الخَبَرِ و مَعناهُ حِکایَةٌ عن قَومٍ آخَرَ ، و مِنهُ ما هُو باقٍ مُحرَّفٌ عن جِهَتِهِ ، و مِنهُ ما هُو علی خِلافِ تَنزیلِه ، و مِنهُ ما تَأویلُهُ فی تَنزیلِه ، و مِنهُ ما تأویلُهُ قَبلَ تَنزیلِه ، و مِنهُ ما تأویلُهُ بَعدَ تَنزیلِه . و مِنهُ آیاتٌ بَعضُها فی سُورَةٍ و تَمامُها فی سُورَةٍ اُخری ، و مِنهُ آیاتٌ نِصفُها مَنسوخٌ و نِصفُها مَتروکٌ علی حالِه ، و مِنهُ آیاتٌ مُختَلِفَةُ اللَّفظِ مُتَّفِقَةُ المَعنی ، و مِنهُ آیاتٌ مُتَّفِقَةُ اللَّفظِ مُختَلِفَةُ المَعنی ، و

قرآن شناسی (149)

ص:149

مِنهُ آیاتٌ فیها رُخصَةٌ و إطلاقٌ بعدَ العَزیمَةِ ، لأنَّ اللّه َ عَزَّوجلَّ یُحِبُّ أن یُؤخَذَ بِرُخَصِه کما یُؤخَذُ بِعَزائمِه . و منه رُخصَةٌ صاحِبُها فیها بالخِیارِ إن شاءَ أخَذَ و إن شاءَ تَرَکَها ، و مِنهُ رُخصَةٌ ظاهِرُها خِلافُ باطِنِها یُعمَلُ بظاهِرِها عندَ التَّقیَّةِ و لا یُعمَلُ بباطِنِها مَع التَّقیَّةِ ، و مِنهُ مُخاطَبَةٌ لِقَومٍ و المَعنی لآخَرینَ ، و مِنهُ مُخاطَبَةٌ للنبیِّ صلی الله علیه و آله و مَعناهُ واقِعٌ علی اُمَّتِهِ ، و مِنهُ لا یُعرَفُ تَحریمُهُ إلاّ بتَحلِیلِهِ ، و مِنهُ ما تَألیفُهُ و تَنزیلُهُ علی غیرِ معنی ما اُنزِلَ فیهِ .

و مِنهُ رَدٌّ مِن اللّهِ تعالی و احتِجاجٌ علی جَمیعِ المُلحِدینَ و الزَّنادِقةِ و الدَّهریّةِ و الثَّنَویّةِ و القَدَریّةِ و المُجَبِّرَةِ و عَبَدَةِ الأوثانِ و عَبَدَةِ النِّیرانِ ، و مِنهُ احتِجاجٌ علَی النَّصاری فی المَسیحِ علیه السلام ، و مِنهُ الرَّدُّ علَی الیَهودِ، و مِنهُ الرَّدُّ علیمَن زَعَمَ أنَ الإیمانَ لایَزیدُ و لایَنقُصُ و أنَ الکُفرَ کذلکَ ، و مِنهُ رَدٌّ علی مَن زَعَمَ أن لیسَ

(150) قرآن شناسی

ص:150

بَعدَالمَوتِ و قَبلَ القِیامَةِ ثَوابٌ و عِقابٌ . (1)

خدای تبارک و تعالی، قرآن را بر هفت قسم نازل فرموده است که هر بخشی ازآن شفادهنده و کفایت کننده است . این هفت قسم عبارتند از : امر و نهی و ترغیب و ترساندن و جدل و مَثَل و داستان . در قرآن آیات ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه و خاص و عام و مقدّم و مؤخر و واجبات و رخصت ها و حلال و حرام و فرایض و احکام و منقطع و معطوف و منقطع نامعطوف و حرفی به جای حرف دیگر ، وجود دارد .

بعضی از کلمات قرآن ، لفظش خاصّ است و بعضی لفظش

1. البحار : 93/4 و (ص 11 انظر تمام الکلام) و 92/382/15 و ص 383/19 و ح 21.

قرآن شناسی (151)

ص:151

عام است و عمومیت را می رساند و برخی لفظش مفرد است و معنایش جمع و برخی لفظش جمع است و معنایش مفرد . برخی لفظش ماضی است و معنایش مستقبل . برخی لفظش خبری است و معنایش حکایت از قومی دیگر . بعضی از آنها باقی است و از جهت و معنای اصلیش (به معنای دیگر) برگردانده شده است . بعضی از آنها معنایی خلاف تنزیلش دارد و برخی تأویل و تنزیلش یکی است و بعضی تأویلش پیش از تأویل آن است و بعضی تأویلش بعد از تنزیلش.

در قرآن آیاتی هست که قسمتی از آن ، در سوره ای است و دنباله آن در سوره ای دیگر ، آیاتی هست که نصفش منسوخ است و نصفش به حال خود باقی است (و نسخ نشده) ، بعضی از آیات آن الفاظشان متفاوت اما معنایشان با هم یکسان است ، آیاتی هم هست که لفظشان یکسان ، اما معنایشان متفاوت است . بعضی آیات ناظر به رخصت است و بعد از قطعیت ، دست بازگذاشته شده است ؛ زیرا خداوند عزوجل دوست دارد که همان گونه که به واجبات و احکام قطعیش

(152) قرآن شناسی

ص:152

عمل می شود به اجازات و رخصتهایش نیز عمل شود .

بعضی از قرآن ، رخصت است و شخص مکلف آزاد است اگر خواست آنها را انجام دهد و اگر خواست ترک کند . بعضی از آن رخصتی است که ظاهرش برخلاف باطنش می باشد ، به ظاهر آن به گاه تقیه عمل می شود ولی به باطن آن حتی از باب تقیه هم نمی توان عمل کرد . بعضی از قسمت های قرآن خطابش به عده ای است ولی مقصود دیگران هستند . برخی از آن مخاطبش پیامبر صلی الله علیه و آله است، امّا متعلّقش امّت او هستند . بعضی از قسمت های آن هست که حرام شمردنش جز با حلال شمردن آن شناخته نمی شود و قسمت هایی هم در قرآن هست که تألیف و تنزیل آن بر غیر معنایی است که درباره آن نازل شده است .

بعضی از قسمت های قرآن ، هست که پاسخ خدای متعال و حجت آوری او بر همه ملحدان و زندیقان و دهریه و ثنویه و قدریه و جبریه و بت پرستان و

قرآن شناسی (153)

ص:153

آتش پرستان ، است و قسمت هایی از آن ، احتجاج بر ضد ترسایان (و اعتقادشان) درباره مسیح علیه السلام است و قسمت هایی از آن ردّ بر یهود و قسمت هایی از آن پاسخ به کسانی است که می گویند، نه ایمان قابل افزایش و کاهش است نه کفر. قسمت هایی از آن نیز در پاسخ به کسانی است که خیال می کنند بعد از مرگ و پیش از قیامت پاداش و کیفری در کار نیست .

الأوصیاءِ ... . و أمّا المُتَشابِهُ مِنَ القرآنِ فهُو الّذی اِنْحَرَفَ مِنهُ ، مُتَّفِقُ اللَّفظِ مُختَلِفُ الْمَعنی ، مِثلُ قَولِه عَزَّوجلَّ : «یُضِلُّ اللّه ُ مَن یَشاءُ و یَهدِی مَن یَشاءُ» فَنَسَبَ الضَّلالَةَ إلی نَفْسِهِ فی هذا الْمَوضِعِ ، و هذا ضَلالُهُم عَنْ طریقِ الْجَنّةِ بِفِعْلِهِم ، وَ نَسَبَهُ إلَی الْکُفّارِ فی مَوضِعٍ آخَرَ و نَسَبَهُ إلَی الإْصنامِ فی آیَةٍ اُخری . (1)

در پاسخ به سؤال از معنای محکم و متشابه در کتاب خدای عزوجل ، فرمود : محکم آن آیه ای است که چیزی از قرآن آن را نسخ نکرده است ؛ این است سخن خدای عزوجل که می فرماید : «اوست کسی که کتاب را بر تو نازل کرد . برخی از آن آیاتی محکمند که آنها ام الکتابند و برخی دیگر متشابهند» . مردم ، در آیات

قرآن شناسی (155)

ص:155

متشابه به هلاکت درافتاده اند ؛ زیرا معنای آن ها را نفهمیدند و حقیقت آنها را نشناختند . از این رو ، با آرای شخصی خود آنها را تأویل و توجیه کردند و بدین سان خود را از رجوع به اوصیاء و پرسیدن از آنها بی نیاز دانستند ... .

امّا متشابه قرآن ، آن است که از آن منحرف شده است . لفظش یکی و معنایش متفاوت است ، مانند این سخن خدای عزوجل : «خدا هرکه را بخواهد گمراه می کند و هرکه را خواهد هدایت می کند» . در این جا گمراه کردن را به خودش نسبت داده است و این گمراه کردن آنها از راه بهشت است به سبب افعال و اعمال خودشان . در جایی دیگر گمراهی را به کفّار نسبت داده و در آیه ای دیگر به بت ها منتسب کرده است .

(156) قرآن شناسی

ص:157

فَاعتَزَلُوا علیَ بنَ أبی طالبٍ ، قالَ : فَاعْتَزَلَ مِنهُم اِثْنا عَشَرَ ألفا فَدَعانی علیٌّ فَقالَ : اِذهَبْ إلَیْهِم فَخاصِمْهُم وَادْعُهُم إلَی الْکتابِ وَ السُّنَّةِ ، و لا تُحاجَّهُم بِالْقرآنِ فإنّهُ ذو وُجوهٍ، وَ لکنْ خاصِمْهُم بالسُّنَّةِ. (1)

عکرمه : شنیدم که ابن عباس درباره خوارج ، همانان که حکمیت را نپذیرفتند از علی بن ابی طالب جدا شدند ، سخن می گوید . او گفت : دوازده هزار نفر از خوارج از سپاه علی کناره گرفتند ؛ علی مرا فراخواند و فرمود : نزد ایشان برو و آنان را به کتاب و سنت فراخوان و به وسیله قرآن با آنان احتجاج نکن ؛ زیرا قرآن وجوه گوناگون دارد ، بلکه به وسیله سنّت (پیامبر) با ایشان بحث کن .

امیرمؤمنان علیه السلام که صحیفه جان رابه نورقرآن نورباران ساخته است،می فرماید:

(158) قرآن شناسی

ص:158

«و اِنَّ الْقُرْآنَ ظاهِرُهُ اَنیقٌ وَ باطِنُهُ عَمیقٌ لا تَفْنی عَجائِبُهُ وَ لا تَنْقَضی غَرائِبُهُ وَ لا تُکْشَفُ الظُّلُماتُ اِلاّ بِه» . (1)

قرآن ظاهری زیبا و شگفت انگیز و درونی پرمایه و عمیق دارد. اسرار نهفته و شگفتیهای آن پایان ناپذیر است و نوآوریهای آن هرگز به کهنگی نمی گراید و تیرگیهای جهل و بیداد، جز به کمک آن زدوده نمی شود .

براستی که در این قرآن ، چراغ های روشنایی (بخش) و شفای سینه ها (و بیماری های دلها) است . پس ، جلادهنده ، باید که به نور آن (دیده دل خویش را) جلا دهد و قلبش را بدان صفت لگام زند ؛ زیراکه تلقین (قرآن) مایه حیات دل شخص با بصیرت است ، همچنان که آدمی در تاریکی ها ، با کمک نور راه خود را می پیماید .

الإمامُ الحسنُ علیه السلام : اِعْلَمُوا عِلْما یَقینا أنّکُم ... لَنْ تَتْلُوا الْکتابَ حَقَّ تِلاوَتِه حتّی تَعرِفُوا الذی حَرَّفَهُ ، فإذا عَرَفتُم ذلکَ عَرَفتُمُ البِدَعَ و التَّکلُّفَ.(1)

یقین بدانید که شما ... کتاب خدا را هرگز ، چنان که باید و شاید ، تلاوت نخواهید کرد ، مگر آن گاه که بشناسید چه کسی آن را تحریف می کند ؛

(160) قرآن شناسی

ص:160

زیراکه هرگاه آن را شناختید ، بدعت ها و توجیهات متکلفانه را می شناسید .

عصمت آن درآویزد ، دست هلاکت به دامنش نرسد .

اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِه ، وَ احْطُطْ بِالْقُرْآنِ عَنّا ثِقْلَ الاَْوْزارِ ، وَ هَبْ لَنا حُسْنَ شَمائِلِ الاَْبْرارِ ، وَ اقْفُ بِنا آثارَ الَّذینَ قامُوا لَکَ بِه آناءَ اللَّیْلِ وَ اَطْرافَ النَّهارِ حَتّی تُطَهِّرَنا مِن کُلِّ دَنَسٍ بِتَطْهیرِه ، وَ تَقْفُوَ بِنا آثارَ الَّذینَ اسْتَضاؤُوا بِنُورِه ، وَ لَمْ یُلْهِهِمُ الاَْمَلُ عَنِ الْعَمَلِ فَیَقْطَعَهُم بِخُدَعِ غُرُورِه .

خدایا ، بر محمّد و خاندانش درود فرست و به حرمتِ قرآن ، سنگینیِ بار گناهان را از دوش ما بردار و خوهای پسندیده نیکان را به ما ارزانی کن و ما را پی سپارِ کسانی قرار ده که برای تو در نیمه های شب، در آغاز و انجام روز، قرآن می خوانند و آن را به پای می دارند ، تا به پاکیِ آن ما را از هر ناپاکی بری سازی و به راه کسانی ببری که با نور قرآن روشنی یافته اند و آرزوها مانع کارهای نیک ایشان نشده است تا به فریب و نیرنگ بازشان دارد .

قرآن شناسی (163)

ص:163

اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِه ، وَاجْعَلِ الْقُرْآنَ لَنا فی ظُلَمِ اللَّیالی مُونِسا وَ مِن نَزَعاتِ الشَّیْطانِ وَ خَطَراتِ الْوَساوِسِ حارِسا ، وَ لاَِقْدامِنا عَن نَقْلِها اِلَی الْمَعاصی حابِسا ، وَ لاَِلْسِنَتِنا عَنِ الْخَوْضِ فِی الْباطِلِ مِن غَیْرِ ما آفَةٍ مُخْرِسا ، وَ لِجَوارِحِنا عَنِ اقْتِرافِ الاثامِ زاجِرا ، وَ لِما طَوَتِ الْغَفْلَةُ عَنّا مِن تَصَفُّحِ الاِْعْتِبارِ ناشِرا ، حَتّی تُوصِلَ اِلی قُلُوبِنا فَهْمَ عَجائِبِه ، وَ زَواجِرَ أمْثالِهِ الَّتی ضَعُفَتِ الْجِبالُ الرَّواسی عَلی صَلابَتِها عَنِ احْتِمالِه .

خدایا ، بر محمّد و خاندانش درود فرست و چنان کن که قرآن در تاریکی شب ها مونس ما باشد و ما را از تحریکات شیطان و اندیشه های وسوسه آلود در امان دارد و پاهایمان را از رفتن به سوی گناهان مانع شود و زبان ها را از گفتنِ ناحق و نادرست بی آنکه آفتی بینند لال گردانَد و اعضا و جوارح ما را از آلوده گشتن به گناه بازدارد و ما را از نگریستن به دیده عبرت در امور ، که دست

(164) قرآن شناسی

ص:164

بی خبری پوشیده داشته است ، آگاه ساز ، تا فهم شگفتی های قرآن و مَثَل های هشداردهنده آن که کوه های استوار ، با همه سرسختی ، از حمل آن ناتوان اند به دل هایمان راه یابد .

اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِه ، وَ أَدِم بِالْقُرْآنِ صَلاحَ ظاهِرِنا ، وَاحْجُبْ بِه خَطَراتِ الْوَساوِسِ عَن صِحَّةِ ضَمائِرِنا، وَاغْسِل بِه دَرَنَ قُلُوبِنا وَ عَلائِقَ اَوْزارِنا ، وَاجْمَع بِه مُنْتَشِرَ اُمُورِنا ، وَ أَرْوِ بِه فی مَوْقِفِ الْعَرْضِ عَلَیْکَ ظَمَأَ هَواجِرِنا ، وَ اکْسُنا بِه حُلَلَ الاَْمانِ یَوْمَ الْفَزَعِ الاَْکْبَرِ فی نُشُورِنا .

خدایا ، بر محمّد و خاندانش درود فرست و با قرآن همیشه ظاهر ما را آراسته بدار و اندیشه های وسوسه آلود را از دست یافتن به خلوص باطن ما منع نما و آلودگی دل های ما و علاقه ما به گناهان را برطرف ساز و آشفتگی کارهای ما را بسامان کن و در گرمگاه روز رستاخیز ، عرضه اعمال ، سوز تشنگی ما را به آب

قرآن شناسی (165)

ص:165

رحمت قرآن فرو بنشان و در روزِ «هراسِ بزرگ» که از گورها برانگیخته شویم ، بر تن ما جامه های امن بپوشان .

اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِه ، وَ هَوِّن بِالْقُرْآنِ عِنْدَ الْمَوْتِ عَلی اَنْفُسِنا کَرْبَ السِّیاقِ ، وَ جَهْدَ الاَْنینِ ، وَ تَرادُفَ الْحَشارِجِ إِذا بَلَغَتِ النُّفُوسُ التَّراقِیَ «وَ قیلَ مَنْ راقٍ» (1) وَ تَجَلّی مَلَکُ الْمَوْتِ لِقَبْضِها مِنْ حُجُبِ الْغُیُوبِ ، وَ رَماها عَن قَوْسِ الْمَنایا بِأَسْهُمِ وَحْشَةِ الْفِراقِ ، وَ دافَ لَها مِن ذُعافِ الْمَوْتِ کَأْسا مَسْمُومَةَ الْمَذاقِ ، وَ دَنا مِنّا اِلَی الاْآخِرَةِ رَحیلٌ وَ انْطِلاقٌ ، وَ صارَتِ الاَْعْمالُ قَلائِدَ فِی الاَْعْناقِ ، وَ کانَتِ الْقُبُورِ هِیَ الْمَأْوی اِلی میقاتِ یَوْمِ التَّلاقِ .

خدایا ، بر محمّد و خاندانش درود فرست و از برکت قرآن ، سختیِ جان کندن

(166) قرآن شناسی

ص:166

و رنج ناله کردن و به شماره افتادن نَفَس ها را هنگام مرگ بر ما آسان کن ؛ «آن گاه که جان ها به گلوگاه می رسد و کسی می گوید : کیست آن که افسون کند و شفا بخشد ؟» پس فرشته مرگ برای گرفتنِ جان وی از پرده های غیب چهره بنماید و از کمانِ مرگ ، تیرهای وحشتِ فراق به سوی او پرتاب کند و برایش جامی از زهر مرگ ، که طعم شرنگ دارد ، به هم آمیزد و زمان کوچیدن و روان شدنِ ما به جهان دیگر نزدیک و نزدیک تر شود و کارهای ما همچون گردنبند بر گردن ما بسته باشد و تا روزدیدار [=رستاخیز] گورها منزلگاه های ما گردند.(1)

الإمامُ زینُ العابدین علیه السلام عندَ خَتمِهِ القرآنَ : اللّهُمّ فإذ أفَدْتَنا الْمَعونَةَ علی تِلاوَتِه و سَهَّلْتَ جَواسِیَ ألسِنَتِنا بِحُسنِ عِبارَتِه فَاجْعَلْنا مِمَّن یَرعاهُ حَقَّ

قرآن شناسی (167)

ص:167

رِعایَتِه ، و یَدِینُ لَکَ بِاعْتِقادِ التَّسلیمِ لِمُحْکَمِ آیاتِه . (1)

پس از ختم قرآن ، می گفت : بارخدایا ! اکنون که در تلاوت قرآن به ما کمک عطا فرمودی و به سبب نیکویی عبارت و بیان آن ، سختی و درشتی (فصیح نبودن) زبان های ما را نرم و آسان کردی ، پس ما را از کسانی قرار ده که آن را آن گونه که حق و سزاوار است رعایت می کنند (و به کار می بندند) و با اعتقاد به تسلیم در برابر آیات محکم آن ، تو را اطاعت می نمایند .

الإمامُ زینُ العابدین علیه السلام : آیاتُ القرآنِ خَزائنُ العِلمِ ، فکُلَّما فَتَحتَ خِزانَةً فیَنبغی لکَ أن تَنظُرَ فیها . (2)

(168) قرآن شناسی

ص:168

آیه های قرآن گنجینه های دانش هستند . پس ، هرگاه گنجینه ای گشوده شد ، شایسته است که در آن نظرافکنی .

الإمامُ زینُ العابدین علیه السلام : کتابُ اللّهِ عَزَّوجلَّ علی أربَعةِ أشیاءَ : علَی العِبارَةِ و الإشارَةِ ، و اللَّطائفِ ، و الحَقائقِ . فالعِبارَةُ للعَوامِّ ، و الإشارَةُ للخَواصِّ ، و اللَّطائفُ للأولیاءِ والحقائقُ للأنبیاءِ . (1)

کتاب خدای عزوجل بر چهار چیز است : عبارت (ظاهر) ، اشاره ، لطایف و حقایق . عبارت ، برای عامه مردم است ، اشاره برای خواص ، لطایف برای اولیاء و حقایق برای انبیاء .

قرآن شناسی (169)

ص:169

هُناکَ اُعْطِیَ مِنَ الْبَهاءِ وَ الْفَضْلِ ما لَمْ نُعْطَهُ ؛ قالَ : فَیَتَجاوَزُ حَتّی یَأْتِیَ [عَلی[ صَفِّ شُهَداءِ الْبَحْرِ فی صُورَةِ شَهیدٍ فَیَنْظُرُ اِلَیْهِ شُهَداءُ الْبَحْرِ فَیَکْثُرُ تَعَجُّبُهُمْ وَ یَقُولُونَ : اِنَّ هذا مِنْ شُهَداءِ الْبَحْرِ نَعْرِفُهُ بِسَمْتِه وَ صِفَتِه غَیْرَ اَنَّ الْجَزیرَةَ الَّتی اُصیبَ فیها کانَتْ اَعْظَمَ هَوْلاً مِنَ الْجَزیرَةِ الَّتی اُصِبْنا فیها فَمِنْ هُناکَ اُعْطِیَ مِنَ الْبَهاءِ وَ الْجَمالِ وَ النُّورِ ما لَمْ نُعْطَهُ ، ثُمَّ یُجاوِزُ حَتّی یَأْتی صَفَّ النَّبِیّینَ وَ الْمُرْسَلینَ فی صُورَةِ نَبِیٍّ مُرْسَلٍ فَیَنْظُرُ النَّبِیُّونَ وَ الْمُرْسَلُونَ اِلَیْهِ فَیَشْتَدُّ لِذلِکَ تَعَجُّبُهُمْ وَ یَقُولُونَ لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ الْحَلیمُ الْکَریمُ اِنَّ هذَا النَّبِیَّ مُرْسَلٌ نَعْرِفُهُ بِسَمْتِه وَ صِفَتِه غَیْرَ اَنَّهُ اُعْطِیَ فَضْلاً کَثیرا قالَ : فَیَجْتَمِعُونَ فَیَأْتُونَ رَسُولَ اللّه ِ صلی الله علیه و آله فَیَسْأَلُونَهُ وَ یَقُولُونَ : یا مُحَمَّدُ مَنْ هذا ؟ فَیَقُولُ لَهُمْ : اَوْ ما تَعْرِفُونَهُ ؟ فَیَقُولُونَ ما نَعْرِفُهُ هذا مِمَّنْ لَمْ یَغْضَبِ اللّهُ عَلَیْهِ ، فَیَقُولُ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : هذا حُجَّةُ اللّه ِ عَلی خَلْقِه فَیُسَلِّمُ ثُمَّ یُجاوِزُ حَتّی یَأْتِیَ عَلی صَفِّ الْمَلائِکَةِ فی سُورَةِ مَلَکٍ مُقَرَّبٍ

قرآن شناسی (171)

ص:171

فَتَنْظُرُ اِلَیْهِ الْمَلائِکَةُ فَیَشْتَدُّ تَعَجُّبُهُمْ وَ یَکْبُرُ ذلِکَ عَلَیْهِم لِما رَأَوْا مِن فَضْلِه وَ یَقُولُونَ : تَعالی رَبُّنا وَ تَقَدَّسَ اِنَّ هذَا الْعَبْدَ مِنَ الْمَلائِکَةِ نَعْرِفُهُ بِسَمْتِه وَ صِفَتِه غَیْرَ اَنَّهُ کانَ اَقْرَبَ الْمَلائِکَةِ اِلَی اللّهِ عَزَّوَجَلَّ مَقاما فَمِن هُناکَ اَلْبِسَ مِنَ النُّورِ وَ الْجَمالِ ما لَمْ نُلْبَس ، ثُمَّ یُجاوِزُ حَتّی یَنْتَهِیَ اِلی رَبِّ الْعِزَّةِ تَبارَکَ وَ تَعالی فَیَخِرُّ تَحْتَ الْعَرْشِ فَیُنادیهِ تَبارَکَ وَ تَعالی یا حُجَّتی فِی الاَْرْضِ وَ کَلامِیَ الصّادِقَ النّاطِقَ ارْفَعْ رَأْسَکَ وَسَلْ تُعْطَ وَاشْفَع تُشَفَّع فَیَرْفَعُ رَأْسَهُ فَیَقُولُ اللّهُ تَبارَکَ وَ تَعالی : کَیْفَ رَأَیْتَ عِبادی ؟ فَیَقُولُ : یا رَبِّ مِنْهُمْ مَنْ صانَنی وَ حافَظَ عَلَیَّ وَ لَمْ یُضَیِّعْ شَیْئا وَ مِنْهُمْ مَنْ ضَیَّعَنی وَاسْتَخَفَّ بِحَقّی وَ کَذَّبَ بی وَ اَنَا حُجَّتُکَ عَلی جَمیعِ خَلْقِکَ ، فَیَقُولُ اللّهُ تَبارَکَ وَ تَعالی : وَ عِزَّتی وَ جَلالی وَ ارْتِفاعِ مَکانی لاَُثیبَنَّ عَلَیْکَ الْیَوْمَ اَحْسَنَ الثَّوابِ وَ لاَُعاقِبَنَّ عَلَیْکَ الْیَوْمَ اَلیمَ الْعِقابِ قالَ : فَیَرْجِعُ الْقُرْآنُ رَأْسَهُ فی صُورَةٍ اُخْری ، قالَ : فَقُلْتُ لَهُ : یا اَبا جَعْفَرٍ فی اَیِّ صُورَةٍ

(172) قرآن شناسی

ص:172

یَرْجِعُ ؟ قالَ : فی صُورَةِ رَجُلٍ شاحِبٍ مُتَغَیِّرٍ یُبْصِرُهُ اَهْلُ الْجَمْعِ فَیَأْتِی الرَّجُلَ مِنْ شیعَتِنَا الَّذی کانَ یَعْرِفُهُ وَ یُجادِلُ بِه اَهْلَ الْخِلافِ فَیَقُومُ بَیْنَ یَدَیْهِ فَیَقُولُ : ما تَعْرِفُنی ؟ فَیَنْظُرُ اِلَیْهِ الرَّجُلُ فَیَقُولُ : ما اَعْرِفُکَ یا عَبْدَاللّه ِ ، قالَ : فَیَرْجِعُ فی صُورَتِهِ الَّتی کانَتْ فِی الْخَلْقِ الاَْوَّلِ وَ یَقُولُ : ما تَعْرِفُنی ؟ فَیَقُولُ : نَعَمْ ، فَیَقُولُ الْقُرْآنُ : اَنَا الَّذی اَسْهَرْتُ لَیْلَکَ وَ اَنْصَبْتُ عَیْشَکَ سَمِعْتَ الاَْذی وَ رُجِمْتَ بِالْقَوْلِ فِیَّ ، اَلا وَ اِنَّ کُلَّ تاجِرٍ قَدِ اسْتَوْفی تِجارَتُه وَ اَنَا وَراءَکَ الْیَوْمَ ، قالَ : فَیَنْطَلِقُ بِه اِلی رَبِّ الْعِزَّةِ تَبارَکَ وَ تَعالی فَیَقُولُ : یا رَبِّ یا رَبِّ عَبْدُکَ وَ اَنْتَ اَعْلَمُ بِه قَدْ کانَ نَصِبا فِیَّ ، مُواظِبا عَلَیَّ ، یُعادی بِسَبَبی وَ یُحِبُّ فِیَّ وَ یُبْغِضُ ؛ فَیَقُولُ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ : اَدْخِلُوا عَبْدی جَنَّتی وَ اکْسُوهُ حِلَّةً مِنْ حُلَلِ الْجَنَّةِ وَ تَوِّجُوهُ بِتاجٍ ، فَاِذا فُعِلَ بِه ذلِکَ عُرِضَ عَلَی الْقُرْآنِ فَیُقالُ لَهُ : هَلْ رَضیتَ بِما صُنِعَ بِوَلِیِّکَ ؟ فَیَقُولُ : یا رَبِّ اِنّی اَسْتَقِلُّ هذا لَهُ فَزِدْهُ مَزیدَ الْخَیْرِ کُلِّه ، فَیَقُولُ : وَ عِزَّتی وَ جَلالی وَ عُلُوّی

قرآن شناسی (173)

ص:173

وَارْتِفاعِ مَکانی لاََنْحَلَنَّ لَهُ الْیَوْمَ خَمْسَةَ اَشْیاءَ مَعَ الْمَزیدِ لَهُ وَ لِمَنْ کانَ بِمَنْزِلَتِه اَلا اِنَّهُمْ شَبابٌ لا یَهْرَمُونَ وَ اَصِحّاءٌ لا یَسْقُمُونَ وَ اَغْنِیاءٌ لا یَفْتَقِرُونَ وَ فَرِحُونَ لایَحْزَنُونَ وَ اَحْیاءٌ لا یَمُوتُونَ . ثُمَّ تَلاهذِهِ الاْآیَةَ «لا یَذُوقُونَ فیهَا الْمَوْتَ اِلاَّ الْمَوْتَةَ الاُْولی» قالَ قُلْتُ : جُعِلْتُ فِداکَ یااَبا جَعْفَرٍ وَ هَلْ یَتَکَلَّمُ الْقُرْآنُ فَتَبَسَّمَ ثُمَّ قالَ : رَحِمَ اللّهُ الضُّعَفاءَ مِنْ شیعَتِنا اِنَّهُمْ اَهْلُ تَسْلیمٍ ثُمَّ قالَ : نَعَمْ یا سَعْدُ وَ الصَّلاةُ تَتَکَلَّمُ وَ لَها صُورَةٌ وَ خَلْقٌ تَأْمُرُ وَ تَنْهی ، قالَ سَعْدُ : فَتَغَیَّرَ لِذلِکَ لَوْنی وَ قُلْتُ : هذا شَیْ ءٌ لااَسْتَطیعُ [اَنَا] اَتَکَلَّمُ بِه فِی النّاسِ فَقالَ اَبُوجَعْفَرٍ : وَ هَلِ النّاسُ اِلاّ شیعَتُنا فَمَنْ لَمْ یَعْرِفِ الصَّلاةَ فَقَدْ اَنْکَرَ حَقَّنا ثُمَّ قالَ : یا سَعْدُ اُسْمِعُکَ کَلامَ الْقُرْآنِ ؟ قالَ سَعْدٌ : فَقُلْتُ : بَلی صَلَّی اللّهُ عَلَیْکَ فَقالَ : «اِنَّ الصَّلاةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ لَذِکْرُ اللّهِ اَکْبَرُ» فَالنَّهْیُ کَلامٌ وَ الْفَحْشاءُ وَ الْمُنْکَرُ رِجالٌ وَ نَحْنُ ذِکْرُ اللّهِ وَ نَحْنُ اَکْبَرُ .

سعد خفاف گوید : حضرت باقر علیه السلام فرمود : ای سعد قرآن را بیاموزید زیرا

(174) قرآن شناسی

ص:174

قرآن در بهترین صورت ها که مردم دیده اند روز قیامت بیاید و مردم در یکصد و بیست هزار صف هستند ، که هشتاد هزار آن صف ها از امت محمد است و چهل هزار صف از امت های دیگر ، پس به صورت مردی در برابر صف مسلمانان درآید و آنها به وی نظر کنند و گویند : معبودی جز خدای بردبار و کریم نیست ، همانا این مردی از مسلمانان است که به سیما و صفت او را بشناسیم جز اینکه او درباره قرآن کوشاتر از ما بوده و از این رو درخشندگی و زیبایی و روشنی بیشتری به او داده شده که به ما داده نشده ، سپس از آنها بگذرد تا در برابر صف شهیدان قرار گیرد ، شهداء بر او نظر کنند و گویند : معبودی جز خدای پروردگار مهربان نیست ، این مرد از شهیدان است که ما او را به سیما و صفت بشناسیم جز اینکه او از شهیدان در دریا است و به همین دلیل به او زیبائی و برتری داده اند و به ما نداده اند ؛ فرمود : پس بگذرد تا بصورت شهیدی در برابر صف شهیدان دریا

ص:175

قرآن شناسی (175)

رسد ؛ پس آنان به او نگاه کنند و شگفت آنها بسیار گردد و گویند : این از شهیدان در دریا است که ما او را به علامت و صفت بشناسیم جز اینکه آن جزیره که این (مرد) در آن شهید شده هولناک تر از جزیره ای است که ما در آن گرفتار شدیم و روی این جهت است که به او درخشندگی و زیبائی و روشنی بیشتری از ما داده اند ؛ پس از آنان نیز بگذرد تا به صف پیمبران و مرسلین رسد در صورت یک پیمبر مرسل ، پس پیمبران و مرسلین به او نگاه کنند و تعجبشان از دیدن او بسیار گردد و گویند : معبودی جز خدای بردبار کریم نیست به راستی این پیمبر مرسلی است که ما او را بنشانی و وصفش بشناسیم جز اینکه به او برتری بسیاری داده شده .

فرمود : پس همگی گرد آیند و خدمت رسول خدا آیند و از او پرسند و گویند : ای محمد این کیست به آنها فرماید : آیا او را نمی شناسید ؛ گویند : ما او را

(176) قرآن شناسی

ص:176

نشناسیم (جز اینکه معلوم است که) او از آنهائیست که خدا بر او خشم نکرده ، پس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرماید : این حجت خدا است بر خلقش پس سلام کند و بگذرد تا به صف فرشتگان رسد بصورت فرشته ای ، پس فرشتگان به او نظر افکنند و سخت درشگفت روند و چون برتری او را ببینند بر آنها گران آید و گویند : پروردگار ما متعالی و مقدس است این بنده ای است از فرشتگان که او را بنشانی و وصفش بشناسیم جز اینکه او از نظر مقام و مرتبه نزدیک ترین فرشتگان است نزد خدای عزوجل و از این نظر نور و جمالی دارد که ما نداریم ، پس بگذرد تا به درگاه رب العزة تبارک و تعالی رسد و پای عرش به سجده درافتد . خدای تعالی او را ندا کند : ای حجت من در زمین و ای سخن راست و گویایم سربردار و بخواه تا به تو داده شود و شفاعت کن تا شفاعتت پذیرفته شود ، پس سربردارد و خدای تبارک و تعالی به او فرماید : بندگان مرا (نسبت به خود) چگونه دیدی ؟ عرض کند:

قرآن شناسی (177)

ص:177

بار پروردگارا برخی از ایشان مرا نگهداری کرد و محفوظ داشت و چیزی از مرا ضایع نکرد و برخی از ایشان مرا ضایع کرد و حق مرا (بر خود) سبک شمرد و مرا تکذیب کرد با اینکه من حجت تو بر تمامی بندگانت بودم ؟ پس خدای تبارک و تعالی فرماید : به عزت و جلال خودم و مکانت والایم سوگند امروز بهترین ثواب را به تو دهم و دردناک ترین کیفر را به خاطر تو بکنم .

فرمود : پس قرآن در صورت دیگری برگردد ، (سعد خفاف) گوید : من عرض کردم : در چه صورتی بازگردد ای اباجعفر ؟ فرمود : در صورت مردی رنگ پریده و متغیر که اهل محشر او را ببینند ، پس بیاید نزد مردی از شیعیان ما که او رامی شناخته و بدان با مخالفین بحث می کرده و در برابرش بایستد و به او بگوید : مرا نمی شناسی ؟ آن مرد به او نگاه کند و گوید : ای بنده خدا من تو را نشناسم پس بدان صورت که در خلقت اولیه بوده است بازگردد و گوید : مرا نشناسی ؟ گوید :

(178) قرآن شناسی

ص:178

چرا ، پس قرآن گوید : منم که تو را به شب بیداری کشیدم و در زندگیت تو را به تعب افکندم ، درباره من ناهنجار شنیدی و رانده در گفتار شدی ، آگاه باش که همانا هر تاجری سود خود را دریافت کند و من امروز پشتیبان و پشت سرت هستم فرمود : پس او را به سوی پروردگار تبارک و تعالی برد و گوید : پروردگارا پروردگارا بنده تو است و تو به او داناتری که رنجکش درباره من بود و مواظب بر من بود ، به خاطر من (با دشمنانم) دشمنی می کرد و دوستی و خشمش درباره من بود ، پس خدای عزوجل فرماید : بنده ام را وارد بهشتم کنید و از جامه های بهشتی به او بپوشانید و تاج بر سرش نهید و چون با او چنین کنند او را به قرآن نشان دهند و گویند : آیا به آنچه درباره دوستت رفتار شد خشنود شدی؟ گوید: بار پروردگارا من این را کم شمرم خیر را درباره اش افزون کن خداوند فرماید : به عزت و جلال و ارتفاع مقامم سوگند امروز به او و هرکه در پایه اوست پنج چیز و

قرآن شناسی (179)

ص:179

افزون کنم ، آگاه باش که ایشان جوانانی باشند که پیر نشوند و تندرستانی باشند که بیمار نگردند و توانگرانی باشند که نادار نشوند و خرسندانی باشند که غمگین نشوند و زنده هایی باشند که نمیرند ، سپس (امام باقر علیه السلام ) این آیه را خواند : «نچشند در آن مرگ را جز همان مرگ نخستین» (56 / دخان) . (سعد) گوید : عرض کردم : فدایت گردم ای اباجعفر آیا قرآن نیز سخن گوید ؟ حضرت لبخندی زد و فرمود : خدا رحمت کند شیعیان ساده دل ما را که اهل تسلیم هستند (و به سخنان ما گردن نهند) سپس فرمود : آری ای سعد نماز هم سخن گوید و صورتی و خلقتی دارد ، فرمان می دهد ، قدغن می کند ، سعد گوید : از این سخن رنگ من گشت و گفتم: این(دیگر)چیزی است که من نمی توانم میان مردم بگویم ؟ حضرت باقر علیه السلام فرمود : آیا مردم جز همان شیعیان ما هستند پس هرکه نماز را نشناسد حق ما را منکر شده سپس فرمود : ای سعد من کلام قرآن را (هم اکنون)

(180) قرآن شناسی

ص:180

بگوش تو برسانم ؟ سعد گوید : عرض کردم : بلی رحمت خدا بر شما باد ، فرمود : «همانا نماز بازمی دارد از فحشاء (ناشایست) و منکر (ناپسند) و هر آینه ذکر (یاد) خدا بزرگتر است» (45 / عنکبوت) پس نهی (که همان بازداشتن می باشد) سخن است و فحشاء و منکر مردانی هستند و مائیم ذکر خدا و ما بزرگتریم .

الإمامُ الباقرُ علیه السلام : مَن دَخَلَ علی إمامٍ جائرٍ فَقَرَأَ علَیهِ القرآنَ یُریدُ بذلکَ عَرَضا مِن عَرَضِ الدنیا لُعِنَ القارئُ بِکُلِّ حَرفٍ عَشرَ لَعناتٍ و لُعِنَ المُستَمِعُ بکُلِّ حَرفٍ لَعنَةً.(1)

هرکس نزدپیشوایی ستمگربرود و به قصد رسیدن به مال و منالی از دنیا برای اوقرآن بخواند، قاری درازای هرحرفی که می خواندده لعنت می شودو شنونده برای

قرآن شناسی (181)

ص:181

هر حرفی یک لعنت .

الإمامُ الباقرُ علیه السلام : إنَّ للقرآنِ بَطنا ، و للبَطنِ بَطنٌ ، و لَهُ ظَهرٌ ، و للظَّهرِ ظَهرٌ ، ... و لیسَ شی ءٌ أبعَدَ مِن عُقولِ الرِّجالِ مِن تَفسیرِ القرآنِ ، إنّ الآیَةَ لَتَکُونُ أوَّلُها فی شی ءٍ و آخِرُها فی شی ءٍ ، و هُو کلامٌ مُتَّصِلٌ یَتَصرَّفُ علی وُجوهٍ . (1)

همانا قرآن باطنی دارد و باطنش نیز باطنی دارد . و ظاهری دارد و ظاهرش نیز ظاهری دارد ... از دسترس خرد مردان چیزی دورتر از تفسیر قرآن نیست ؛ (زیرا) آیه قرآن آغازش درباره چیزی است و پایانش درباره چیزی دیگر . قرآن گفتاری پیوسته است که به شکل ها و معانی گوناگون حمل می شود .

الإمامُ الباقرُ علیه السلام : لِقَتادةَ بنِ دِعامَةَ : یا قَتادَةُ ، أنتَ فَقیهُ أهلِ البصرةِ ؟ فقالَ :

(182) قرآن شناسی

ص:182

هکذا یَزعُمونَ ، فقالَ أبوجعفرٍ علیه السلام : بَلَغَنی أنّکَ تُفَسِّرُ القرآنَ ، قالَ لَهُ قَتادَةُ : نَعَم ، فقالَ أبوجعفرٍ علیه السلام : بِعِلمٍ تُفَسِّرُهُ أم بجَهلٍ؟ قالَ: لا، بِعلمٍ إلی أن قالَ یاقَتادَةُ، إنّما یَعرِفُ القرآنَ مَن خُوطِبَ بِه . (1)

به قتادة بن دعامه فرمود : ای قتاده ! تو فقیه بصریان هستی ؟ عرض کرد : این طور خیال می کنند . امام باقر فرمود : شنیده ام که تفسیر قرآن می گویی . قتاده عرض کرد : آری . امام باقر علیه السلام فرمود : از روی علم تفسیرش می کنی یا از روی ناآگاهی ؟ عرض کرد : نه ، از روی علم تا آنجا که فرمود ای قتاده ! قرآن را در حقیقت کسی می شناسد ، که مخاطب آن بوده است .

عَنْ جابِرٍ عَنْ اَبیجَعْفَرٍ علیه السلام قالَ : یَجیی ءُ الْقُرْآنُ یَوْمَ الْقِیامَةِ فی اَحْسَنِ مَنْظُورٍ

قرآن شناسی (183)

ص:183

اِلَیْهِ صُورَةً فَیَمُرُّ بِالْمُسْلِمینَ فَیَقُولُونَ : هذَا الرَّجُلُ مِنّا ، فَیُجاوِزُهُمْ اِلَی النَّبِیّینَ فَیَقُولُونَ: هُوَ مِنّا، فَیُجاوِزُهُمْ اِلَی الْمَلائِکَةِ الْمُقَرَّبینَ فَیَقُولُونَ:هُوَ مِنّا ؛ حَتّی یَنْتَهِیَ اِلی رَبِّ الْعِزَّةِ عَزَّوَجَلَّ فَیَقُولُ : یا رَبِّ فُلانُ بْنُ فُلانٍ اَظْمَأْتُ هَواجِرَهُ وَ اَسْهَرْتُ لَیْلَهُ فی دارِ الدُّنْیا وَ فُلانُ بْنُ فُلانٍ لَمْ اُظْمِی ءْ هَواجِرَهُ وَ لَمْ اُسْهِرْ لَیْلَهُ فَیَقُولُ تَبارَکَ وَ تَعالی : اَدْخِلْهُمُ الْجَنَّةَ عَلی مَنازِلِهِمْ فَیَقُومُ فَیَتَّبِعُونَهُ ، فَیَقُولُ لِلْمُؤْمِنِ : اقْرَأْ وَارْقَهْ قالَ : فَیَقْرأُ وَ یَرْقی حَتّی یَبْلُغَ کُلُّ رَجُلٍ مِنْهُمْ مَنْزِلَتَهُ الَّتی هِیَ لَهُ فَیَنْزِلُها .

حضرت باقر علیه السلام فرمود : روز قیامت قرآن به بهترین صورت بیاید و بر مسلمین گذر کند آنها گویند: این مرد از ما است، از آنان بگذرد و نزد پیمبران آید ، آنها نیز گویند : از ما است ، از آن ها نیز بگذرد و نزد فرشتگان مقرب آید آنان هم گویند:از مااست،تااینکه به درگاه پروردگارت عزت رسدوبگوید:پروردگارافلانکس پسر فلانکس را من در دنیاروزهای گرمش را به تشنگی کشانده و شب هایش را به

(184) قرآن شناسی

ص:184

بیداری و فلان کس پسر فلانکس را نه روزهایش را به تشنگی بردم و نه شبش را به بیداری،پس خدای تبارک وتعالی فرماید:آنان رابه بهشت ببرودرجایگاه های خودشان جای ده ، پس قرآن برخیزد و آنان نیز دنبالش بروند و به هر مؤمنی بگوید : قرآن بخوان و بالا برو ، حضرت فرمود : پس هر کدام قرآن می خوانند و بالا می روند تا هر مردی از آنها به منزلی که برای او مقرر شده برسد و در آن فرود آید .

حضرت صادق علیه السلام فرمود : همانا خدای عزیز و جبار کتابش را بر شما فرود فرستاده و او است راستگو و نیک خواه ، در آن کتاب است آگاهی از شما و آنانکه پیش از شما بودند و آنانکه پس از شمایند و آگاهی از آسمان و زمین و اگر کسی نزد شما آید و از آنها به شما آگاهی دهد هر آینه شما در شگفت شوید .

عَنْ اَبی عَبْدِاللّه ِ علیه السلام قالَ : اِنَّ هذَا الْقُرْآنَ فیهِ مَنارُ الْهُدی وَ مَصابیحُ الدُّجی فَلْیَجْلُ جالٍ بَصَرَهُ وَ یَفْتَحُ لِلضِّیاءِ نَظَرَهُ فَاِنَّ التَّفَکُّرَ حَیاةُ قَلْبِ الْبَصیرِ ، کَما یَمْشِی الْمُسْتَنیرُ فِی الظُّلُماتِ بِالنُّورِ.

حضرت صادق علیه السلام فرمود : همانا این قرآن (کتابی) است که در آن است جایگاه نور هدایت و چراغ های شب تار ، پس شخص تیزبین باید که در آن دقت کند و برای پرتوش نظر خویش را بگشاید ، زیرا که اندیشه کردن زندگانی دل بینا است ، چنانکه آنکه جویای روشنی است در تاریکی ها به سبب نور راه پیماید .

(186) قرآن شناسی

ص:186

قالَ اَبُوعَبْدِاللّه ِ علیه السلام : کانَ فی وَصِیَّةِ اَمیرِالْمُؤْمِنینَ علیه السلام اَصْحابَهُ : اِعْلَمُوا اَنَّ الْقُرْآنَ هُدَی النَّهارِ وَ نُورُ اللَّیْلِ الْمُظْلِمِ عَلی ما کانَ مِنْ جَهْدِ وَفاقَةٍ .

امام صادق علیه السلام فرمود : در سفارش امیرالمؤمنین علیه السلام به یارانش بود که: بدانیدهمانا قرآن راهبر روز است و پرتوافکن شب تار اگرچه (آنکس که درصدد راهنمائی شدن و کسب نورش باشد) در سختی و نداری باشد . (زیرا فقر و فاقه او را از آن بازندارند بلکه رغبتشان را در این باره افزون کنند از فیض ره) .

عَنْ اَبی عَبْدِاللّه ِ ، عَنْ آبائِه علیهم السلام قالَ : شَکا رَجُلٌ اِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَجَعا فی صَدْرِه فَقالَ صلی الله علیه و آله : اِسْتَشْفِ بِالْقُرْآنِ فَاِنَّ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ : «وَ شِفاءٌ لِما فِی الصُّدُورِ» .

حضرت صادق علیه السلام از پدرانش علیهم السلام حدیث کند که مردی از درد سینه به پیغمبر صلی الله علیه و آله شکایت کرد ، حضرت صلی الله علیه و آله فرمود : به وسیله قرآن شفا بجوی زیرا

قرآن شناسی (187)

ص:187

خدای عزوجل فرماید : «(و این قرآن) شفاء است برای آنچه در سینه ها است» .(1)

قالَ اَبُوعَبْدِاللّه ِ علیه السلام : لا وَاللّهِ لا یَرْجِعُ الاَْمْرُ وَ الْخِلافَةُ اِلی آلِ اَبیبَکْرٍ وَ عُمَرَ اَبَدا وَ لا اِلی بَنی اُمَیَّةَ اَبَدا وَ لا فی وُلْدِ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ اَبَدا وَ ذلِکَ اَنَّهُمْ نَبَذُوا الْقُرْآنَ وَ اَبْطَلُوا السُّنَنَ وَ عَطَّلُوا الاَْحْکامَ ، وَ قالَ رَسُولُ اللّه ِ : الْقُرْآنُ هُدًی مِنَ الضَّلالَةِ وَ تِبْیانٌ مِنَ الْعَمی وَ اسْتِقالَةٌ مِنَ الْعَثْرَةِ وَ نُورٌ مِنَ الظُّلْمَةِ وَ ضِیاءٌ مِنَ الاَْحْداثِ وَ عِصْمَةٌ مِنَ الْهَلَکَةِ وَ رُشْدٌ مِنَ الْغَوایَةِ وَ بَیانٌ مِنَ الْفِتَنِ وَ بَلاغٌ مِنَ الدُّنْیا اِلَی الاْآخِرَةِ وَ فیهِ کَمالُ دینِکُمْ وَ ما عَدَلَ اَحَدٌ عَنِ الْقُرْآنِ اِلاّ اِلَی النّارِ .

امام صادق علیه السلام فرمود : نه به خدا سوگند این امر خلافت هرگز در دودمان ابوبکر و عمر بازنگردد و نه هرگز در بنی امیه و نه در فرزندان طلحه و زبیر

(188) قرآن شناسی

ص:188

بازآید ، برای آنکه اینان قرآن را به یکسو نهادند و سنتها را باطل کردند و احکام (الهی) را تعطیل کرده (و مهمل گذاردند) .

و رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است : قرآن راهنمای گمراهی است و بینائی از هر کوری است و سبب گذشت از لغزش ها است و روشنی در هر تاریکی است و در پیشامدها (و بدعت ها) پرتوی است و نگاهدارنده از هر هلاکتی است و ره جوئی در هر گمراهی است و بیان کننده هر فتنه و اشتباهی است و انسانی را از دنیا(ی پست به سعادت های) آخرت رساند و در آن است کمال دین شما و هیچکس از قرآن روگردان نشود جز بسوی دوزخ .

عَنْ اَبی بَصیرٍ قالَ : سَمِعْتُ اَبا عَبْدِاللّهِ علیه السلام یَقُولُ : اِنَّ الْقُرْآنَ زاجِرٌ وَ آمِرٌ : یَأْمُرُ بِالْجَنَّةِ وَ یَزْجُرُ عَنِ النّارِ .

ابوبصیر گوید : شنیدم حضرت صادق علیه السلام می فرمود : همانا قرآن بازدارنده

قرآن شناسی (189)

ص:189

و فرمان دهنده است . به بهشت فرمان دهد و از دوزخ بازدارد .

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مامِن أمرٍیَختَلِفُ فیهِ اثنانِ أِلاّولَهُ أصلُ فیکتابِ اللّهِ عَزَّوجلَّ، و لکن لا تَبلُغُهُ عُقولُ الرِّجالِ . (1)

هیچ موضوعی نیست که دو نفر در آن اختلاف نظر پیدا کنند ، مگر اینکه ریشه آن در کتاب خدای عزوجل هست ، اما خردهای مردم به آن نمی رسد.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام : مَن نَسِیَ سُورَةً مِن القرآنِ مُثِّلَت لَهُ فی صُورَةٍ حَسَنةٍ و دَرَجةٍ رَفیعَةٍ ، فإذا رَآها قالَ : مَنْ أنتِ ؟ ما أحسَنَکِ ! لَیتَکِ لی ! فتقولُ : أما تَعرِفُنی؟ أنا سُورَةُ کذا و کذا ، لَوْ لَمْ تَنسَنی لَرَفَعتُکَ إلی هذا المَکانِ.(2)

هرکس سوره ای از قرآن را فراموش کند ، آن سوره (در بهشت) به صورتی

(190) قرآن شناسی

ص:190

زیبا و درجه ای رفیع در برابرش مجسم می شود و چون او را ببیند ، گوید : تو کیستی ؟ چقدر زیبایی ! کاش از آنِ من بودی . جواب دهد : مرا نمی شناسی ؟ من فلان و بهمان سوره هستم . اگر مرا فراموش نکرده بودی ، تو را به این مکان بالا می آوردم .

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام : کانَ علیُ بنُ الحسینِ صلواتُ اللّهِ علَیهِ أحسَنَ الناسِ صَوتا بِالْقرآنِ ، و کانَ السَّقّاؤونَ یَمُرُّونَ فَیَقِفُونَ بِبابِه یَسمَعُونَ قِراءَتَهُ ، و کانَ أبوجعفرٍ علیه السلام أحسَنَ الناسِ صَوتا . (1)

علی بن الحسین صلوات اللّه علیه قرآن را از همه مردم خوش تر می خواند . به طوری که وقتی سقّاها از در خانه حضرت می گذشتند ، می ایستادند و به صدای

قرآن شناسی (191)

ص:191

قرآن خواندن ایشان گوش می کردند . حضرت باقر علیه السلام ، نیز خوش آوازترین مردم بود .

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام : ما بَعَثَ اللّهُ عَزَّوجلَّ نبیّا إلاّ حَسَنَ الصَّوتِ.(1)

خداوند عزوجل هیچ پیامبری را مبعوث نکرد مگر این که خوش آواز بود .

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام فی قولِه تعالی : الَّذینَ آتَیناهُمُ الکِتابَ یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِه : یُرَتِّلُونَ آیاتِه و یَتَفَهَّمونَ مَعانِیَهُ ، و یَعمَلُونَ بِأحکامِه ، و یَرجُونَ وَعدَهُ ، و یَخشَونَ عَذابَهُ ، و یَتَمَثَّلُونَ قصَصَهُ ، و یَعتَبِرُونَ أمثالَهُ ، و یَأتُونَ أوامِرَهُ ، و یَجتَنِبون نَواهِیَهُ . ما هُو واللّهِ بِحفظِ آیاتِه و سَردِ حُروفِه ، و تِلاوَةِ سُوَرِه و دَرسِ أعشارِه و أخماسِه ، حَفِظُوا حُروفَهُ و أضاعُوا حُدودَهُ ، و إنّما هو

(192) قرآن شناسی

ص:192

تَدَبُّرُ آیاتِه ، یقولُ اللّه ُ تعالی : کِتابٌ أنْزَلناهُ إلَیکَ مُبارَکٌ لِیَدَّبَّروا آیاتِه .(1)

درباره آیه «کسانی که به آنان کتاب دادیم ، آن را تلاوت می کنند آن گونه که حق تلاوت آن است» ، فرمود : آیاتش را روشن و شمرده می خوانند ، سعی می کنند معانیش را بفهمند ، احکام و فرامینش را به کار می بندد ، به وعده اش امیدوارند ، از عذابش می ترسند ، از داستانهایش سرمشق می گیرند ، از مثلهایش پند می گیرند ، امرهایش را به جا می آورند و از نهی هایش دوری می کنند . به خدا سوگند که حق تلاوت قرآن به حفظ آیات و پشت سر هم خواندن حروف و کلماتش و تلاوت سوره ای ومطالعه حواشی و هوامش آن، نیست. حروف و کلماتش راحفظ می کردند و حدود و معانیش را فرو گذاشتند ، بلکه به تدبّر و تأمل در آیات

قرآن شناسی (193)

ص:193

آن است؛ خدای متعال می فرماید: «کتابی است خجسته که سوی تو فرو فرستادیم، تا در آیات آن تدبّر کنند» .

بِاللّه ِ مِن الشَّیطانِ الرَّجیمِ ، و ذَکَرَ أنَّ الرَّجیمَ أخبَثُ الشَّیاطینِ .(1)

در پاسخ به سؤال از استعاذه در هنگام شروع هر سوره ای ، فرمود : آری ، از شیطان رجیم که پلیدترین شیاطین است ، به خدا پناه بر .

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام : لَمّا سُئِلَ عَنْ قِراءةِ الْقُرآنِ فی لیلَةٍ : لا یُعجِبُنی أن تَقرَأهُ فی أقَلَّ مِن شَهرٍ .(2)

در پاسخ به سؤال از ختم کردن قرآن در یک شب ، فرمود : خوش ندارم که آن را در کمتر از یک ماه بخوانی .

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام : القُرّاءُ ثلاثةٌ : قاری ءٌ قَرَأَ (القرآنَ) لِیَستَدِرَّ بِه المُلوکَ و یَستَطیلَ بِه علَی الناسِ فذاکَ مِن أهلِ النارِ ، و قارئٌ قَرَأَ القرآنَ فَحَفِظَ حُروفَهُ و

قرآن شناسی (195)

ص:195

ضَیَّعَ حُدودَهُ فذاکَ مِن أهلِ النارِ ، و قارئٌ قَرَأَ (القرآنَ) فهُو یَعمَلُ بمُحکَمِه و یُؤمِنُ بمُتَشابِهِهِ و یُقیمُ فَرائضَهُ و یُحِلُّ حَلالَهُ و یُحَرِّمُ حَرامَهُ فهذا مِمَّن یُنقِذُهُ اللّهُ مِن مُضِلاّتِ الفِتَنِ و هُو مِن أهلِ الجَنّةِ و یُشَفَّعُ فیمَن شاءَ . (1)

قاریان سه گونه اند : قاریی که قرآن می خواند ، تا بدان وسیله از شاهان به نوایی برسد و بر مردم فخر و بزرگی فروشد ، چنین کسی از دوزخیان است . قاریی که قرآن می خواند و حروف و کلماتش را حفظ می کند ، اما معانیش را رها می کند . این نیز از دوزخیان است و قاریی که قرآن می خواند و به آیات محکم آن عمل می کند و به آیات متشابهش ایمان می آورد و فرایضش را به جا می آورد و

(196) قرآن شناسی

ص:196

حلالش را حلال و حرامش را حرام می شمارد ؛ این قاری از کسانی است که خداوند او را از گمراهی های فتنه نجات می دهد و از بهشتیان است و درباره هرکه خواهد ، شفاعت می کند .

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام : إنَّ مِن الناسِ مَن یَتَعَلَّمُ القرآنَ لِیُقالَ : فلانٌ قارِئٌ ! و مِنهم مَن یَتَعَلَّمُهُ فَیَطلُبُ بِه الصَّوتَ فیقالُ : فلانٌ حَسَنُ الصَّوتِ ! و لیسَ فی ذلک خَیرٌ ، و مِنهُم مَن یَتَعَلَّمُهُ فیَقومُ بِه فی لیلِه و نَهارِه ، لا یُبالِی مَن عَلِمَ ذلکَ و مَن لم یَعلَمْهُ . (1)

برخی از مردم قرآن را فرامی گیرند ، برای اینکه بگویند فلانی قاری است . برخی آن را می آموزند ، تا با صدای خوش بخوانند و مردم بگویند فلانی صوتی

قرآن شناسی (197)

ص:197

خوش دارد . در این ها خیری نیست (کارشان ارزشی ندارد) . برخی هم قرآن را فرامی گیرند و شب و روزشان را با آن به سر می برند و اهمیتی نمی دهند که کسی این مطلب را می داند یا نمی داند .

خاک می افتند (و) می گریند و بر کرنش آنها افزوده می شود» . (1)

اوُلئِکَ الَّذینَ اَنْعَمَ اللّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبیّینَ مِنْ ذُرِّیَّةِ ادَمَ وَ مِمَّنْ حَمَلْنا مَعَ نُوحٍ وَ مِنْ ذُرِّیَّةِ اِبْراهیمَ وَاِسْرائیلَ وَ مِمَّنْ هَدَیْنا وَاجْتَبَیْنا اِذا تُتْلی عَلَیْهِم ایاتُ الرَّحْمنِ خَرُّوا سُجَّدا وَ بُکِیّا : آنان کسانی از پیامبران بودند که خداوند برایشان نعمت ارزانی داشت : از فرزندان آدم بودند و از کسانی که همراه نوح (بر کشتی) سوار کردیم و از فرزندان ابراهیم و اسرائیل و از کسانی که (آنان را) هدایت نمودیم و برگزیدیم (و) هرگاه آیات (خدای) رحمان بر آنان خوانده می شد ، سجده کنان و گریان به خاک می افتادند» .

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام : لمّا سَأَلهُ زُرارَةُ عن وُجوبِ الاْءنْصاتِ وَ الاِْسْتِماعِ عَلی مَن ی

قرآن شناسی (199)

ص:199

َسمَعُ القرآنَ : نَعَم ، إذا قُرئَ القرآنُ عِندکَ فقد وَجَبَ علَیکَ الاِْسْتِماعُ وَ الاْءنصاتُ. (1)

در پاسخ سؤال زراره از وجوب خاموش ماندن و گوش دادن بر کسی که قرآن را می شنود، فرمود: آری، هرگاه قرآن در حضور تو خوانده شد، واجب است که گوش کنی و خاموش مانی .

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام : مَن فَسَّرَ القرآنَ بِرَأیِه فَأصابَ لم یُؤجَرْ ، و إن أخطَأَ کانَ إثمُهُ علَیهِ . (2)

کسی که قرآن را به رأی خود تفسیر کند و تفسیرش درست باشد ، مأجور نیست و اگر نادرست باشد ، گناهش به گردن اوست .

(200) قرآن شناسی

ص:200

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام : إنَّ اللّهَ جَعَلَ وَلایَتَنا أهلَ الْبَیتِ قُطبَ الْقرآنِ ، و قُطبَ جَمیعِ الکُتبِ ، علَیها یَستَدیرُ مُحکَمُ الْقرآنِ ، و بِها نَوَّهَتِ الکُتبُ(1)و یَستَبینُ الإیمانُ .(2)

خداوند ولایت ما ، اهل بیت ، را قطب قرآن و قطب همه کتاب ها(ی آسمانی) قرار داده است ، که قرآنِ محکم بر گرد آن می چرخد و به وسیله آن ولایت ، کتاب ها(ی الهی) عظمت می یابد و ایمان روشن و آشکار می شود .

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام : لمّا سُئلَ عنِ المُحکَمِ و المُتَشابِه :

قرآن شناسی (201)

ص:201

اَلْمُحکَمُ ما نَعمَلُ بِه ، وَ الْمُتَشابِهُ مَااشْتَبَهَ عَلی جاهِلِهِ .(1)

در پاسخ به سؤال از محکم و متشابه ، فرمود : محکم آن آیه ای است که به آن عمل می کنیم و متشابه آیه ای است که بر کسی که از آن شناخت ندارد متشبه می شود .

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام أیضا : اَلْمُحکَمُ ما یُعمَلُ بِهِ ، وَ الْمُتَشابِهُ الّذی یُشبِهُ بَعضُهُ بَعضا . (2)

نیز در پاسخ به همین پرسش ، فرمود : محکم آن است که بدان عمل می شود و متشابه آن است که برخی از آن با برخی دیگر ، شبیه است .

(202) قرآن شناسی

ص:202

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام : إنّ القرآنَ فیهِ مُحکَمٌ و مُتَشابِهٌ ، فأمّا المُحکَمُ فنُؤمِنُ بِه و نَعمَلُ بِه و نَدینُ بِه ، و أمّا المُتَشابِهُ فنُؤمِنُ بِه و لا نَعمَلُ بِه.(1)

همانا در قرآن محکمی است و متشابهی . به آیات محکم ، ایمان داریم و بدانها عمل می کنیم و به آیات متشابه ایمان داریم ولی به کارشان نمی بندیم .

مِثلُ قَولِه: «و لولا أنْ ثَبَّتْناکَ لَقَدْکِدْتَ تَرْکَنُ إلَیهِم شَیئا قَلیلاً» عَنی بذلکَ غَیرَهُ.(1)

هرچه خدای عزوجل به پیامبرش عتاب فرموده ، مقصود از آن دیگران است ، مانند این سخن خداوند که : «اگر نبود که ما تو را استوار گردانیدیم ، نزدیک بود که به سوی آنها اندکی متمایل شوی» ، مقصود از این کلام (و عتاب) غیرپیامبر است .

قالَ اَبُوعَبْدِاللّه ِ علیه السلام اِنَّ الدَّواوینَ یَوْمَ الْقِیامَةِ ثَلاثَةٌ : دیوانٌ فیهِ النِّعَمُ وَ دیوانٌ فیهِ الْحَسَناتُ وَ دیوانٌ فیهِ السَّیِّئاتُ فَیُقابَلُ بَیْنَ دیوانِ النِّعَمِ وَ دیوانِ الْحَسَناتِ فَتَسْتَغْرِقُ النِّعَمُ عامَّةَ الْحَسَناتِ وَ یَبْقی دیوانُ السَّیِّئاتِ فَیُدْعی بِابْنِ آدَمَ الْمُؤْمِنِ لِلْحِسابِ فَیَتَقَدَّمُ الْقُرْآنُ اَمامَهُ فی اَحْسَنِ صُورَةٍ فَیَقُولُ : یا رَبِّ اَنَا الْقُرْآنُ

1. تفسیر العیّاشیّ : 1/10/5 .

(204) قرآن شناسی

ص:204

وَ هذا عَبْدُکَ الْمُؤْمِنُ قَدْ کانَ یُتْعِبُ نَفْسَهُ بِتِلاوَتی وَ یُطیلُ لَیْلَهُ بِتَرْتیلی وَ تَفْیضُ عَیْناهُ اِذا تَهَجَّدَ فَاَرْضِه کَما اَرْضانی قالَ : فَیَقُولُ الْعَزیزُ الْجَبّارُ : عَبْدِیَ ابْسُطْ یَمینَکَ فَیَمْلاَُها مِنْ رِضْوانِ اللّهِ الْعزیزِ الْجَبّارِ وَ یَمْلاَُ شِمالَهُ مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ ، ثُمَّ یُقالُ : هذِهِ الْجَنَّةُ مُباحَةٌ لَکَ فَاقْرَأْ وَاصْعَدْ فَاِذا قَرَأَ آیَةً صَعِدَ دَرَجَةً .

حضرت صادق علیه السلام فرمود : دفترها در روز قیامت سه دفتر است : دفتری که نعمت ها در آن ثبت شده و دفتری که کارهای نیک در آن است و دفتری که کارهای بد در آن ثبت است ، پس هر دفتر نعمت ها را با دفتر کارهای نیک برابر کنند و نعمت ها همه کارهای نیک را فراگیرد و در خود فرو برد و دفتر کارهای بد بجا ماند پس آدمیزاده مؤمن را برای حساب بخوانند و قرآن در بهترین صورتی پیش رویش درآید و گوید : بار پروردگارا من قرآنم و این بنده مؤمن تو است که خود را برای خواندن من به تعب می انداخت و شب خود را با آهنگ خوش و هموار

قرآن شناسی (205)

ص:205

خواندن من دراز می کرد و دیدگانش در هنگام نماز شب اشک ریزان بود ، چنانچه مرا خشنود ساختی او را هم خشنود کن ، فرمود : پس خدای عزیز جبار فرماید : ای بنده من دست راستت را باز کن و خداوند آن را از رضوان خود و دست چپش را از رحمت خود پر کند ، سپس به او گفته شود : این بهشت برای تو مباح است پس قرآن بخوان و بالا برو ، پس هرگاه یک آیه بخواند یک درجه بالا برود .

قالَ عَلِیُ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام : لَوْ ماتَ مَنْ بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ لَمَا اسْتَوْحَشْتُ بَعْدَ اَنْ یَکُونَ الْقُرْآنُ مَعِیَ.(1)وَ کانَ علیه السلام اِذا قَرَأَ «مالِکِ یَوْمِ الدّینِ» یُکَرِّرُها حَتّی کادَ اَنْ یَمُوتَ .

حضرت علی بن الحسین علیه السلام فرمود : اگر همه مردم که ما بین مشرق و مغرب

(206) قرآن شناسی

ص:206

هستند بمیرند من از تنهائی هراس نکنم پس از آنکه قرآن با من باشد و آن حضرت علیه السلام شیوه اش این بود که هرگاه «مالک یوم الدین» را می خواند آن قدر آن را تکرار می کرد که نزدیک بود بمیرد .

عَنْ اَبی عَبْدِاللّه ِ علیه السلام قالَ : قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : اِنَّ اَهْلَ الْقُرْآنِ فی اَعْلی دَرَجَةٍ مِنَ الاْآدَمِیّینَ ما خَلاَالنَّبِیّینَ وَالْمُرْسَلینَ فَلا تَسْتَضْعِفُوا اَهْلَ الْقُرْآنِ حُقُوقَهُمْ فَاِنَّ لَهُمْ مِنَ اللّهِ الْعَزیزِ الْجَبّارِ لَمَکانا عَلِیّا .

حضرت صادق علیه السلام فرمود : رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است : همانا اهل قرآن در بلندترین درجات آدمیان هستند بجز پیمبران و مرسلین ، پس حقوق اهل قرآن را اندک و کم مشمارید، زیرا برای ایشان از طرف خدای عزیز جبار مقام بلندی است.

قرآن شناسی (207)

ص:207

عَنْ اَبی عَبْدِاللّه ِ علیه السلام قالَ: اَلْحافِظُ لِلْقُرْآنِ الْعامِلُ بِه مَعَ السَّفَرَةِ الْکِرامِ الْبَرَرَةِ.(1)

امام صادق علیه السلام فرمود : حافظ قرآن که بدان عمل کند در آخرت رفیق با فرشتگان پیغامبرنده و نیک رفتار خداوند است .

قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : تَعَلَّمُوا الْقُرْآنَ فَاِنَّهُ یَأْتی یَوْمَ الْقِیامَةِ صاحِبَهُ فی صُورَةِ شابٍّ جَمیلٍ شاحِبِ اللَّوْنِ فَیَقُولُ لَهُ الْقُرْآنُ : اَنَا الَّذی کُنْتُ اَسْهَرْتُ لَیْلَکَ وَ اَظْمَأْتُ هَواجِرَکَ وَ اَجْفَفْتُ ریقَکَ وَ اَسَلْتُ دَمْعَتَکَ اَؤُولَ مَعَکَ حَیْثُما اُلْتَ وَ کُلُّ تاجِرٍ مِنْ وَراءِ تِجارَتِه وَ اَنَا الْیَوْمَ لَکَ مِنْ وَراءِ تِجارَةِ کُلِّ تاجِرٍ وَ سَیَأْتیکَ کَرامَةٌ [مِنَ] اللّهِ عَزَّوَجَلَّ فَاَبْشِرْ ، فَیُؤْتی بِتاجٍ فَیُوضَعُ عَلی رَأْسِه وَ یُعْطَی الاَْمانُ بِیَمینِه وَ الْخُلْدُ

فِی الْجِنانِ بِیَسارِه وَ یُکْسی حُلَّتَیْنِ ثُمَّ یُقالُ لَهُ : اِقْرَءْ وَارْقَهْ فَکُلَّما قَرَأَ آیَةً صَعِدَ

(208) قرآن شناسی

ص:208

دَرَجَةً وَ یُکْسی اَبَواهُ حُلَّتَیْنِ اِنْ کانا مُؤْمِنَیْنِ ثُمَّ یُقالُ لَهُما : هذا لِما عَلَّمْتُماهُ الْقُرْآنَ .

و نیز فرمود، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است : قرآن را بیاموزید زیراکه در روز قیامت قرآن در صورت جوانی زیبا که رنگ صورتش گشته باشد نزد خواننده خود آید و بازگوید : منم که شب تو را به بیداری به پایان بردم ، روزهای داغ تو را به تشنگی به سر آوردم و آب دهانت را خشک کردم و اشکت را روان ساختم ، (اکنون) هرکجا بروی من هم با تو باشم و هر تاجری (امروز) به دنبال تجارت خویش است (که در دنیا کرده است) و من امروز به سود تو در پس تجارت هر تاجری باشم و به زودی کرامتی نیز از جانب خدای عزوجل به تو رسد پس شادان باش و (در این حال) تاجی بیاورند و بر سرش نهند و امان نامه (از آتش دوزخ را) به دست راستش دهند و فرمان جاوید بودن در بهشت را به دست چپش

قرآن شناسی (209)

ص:209

و دو جامه بهشتی به وی پوشند ، سپس به او گفته شود : بخوان و بالا برو ، پس هریک آیه که بخواند یک درجه بالا رود و به پدر و مادر او نیز دو جامه بپوشاند در صورتی که مؤمن باشند و به آن دو گویند : این پاداش آن قرآنی است که به فرزندتان آموختید .

عَنْ اَبی عَبْدِاللّه ِ علیه السلام قالَ : مَنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ وَ هُوَ شابٌّ مُؤْمِنٌ اخْتَلَطَ الْقُرْآنُ بِلَحْمِه وَ دَمِه وَ جَعَلَهُ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ مَعَ السَّفَرَةِ الْکِرامِ الْبَرَرَةِ وَ کانَ الْقُرْآنُ حَجیزا عَنْهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ ، یَقُولُ : یا رَبِّ اِنَّ کُلَّ عامِلٍ قَدْ اَصابَ اَجْرَ عَمَلِه غَیْرَ عامِلی فَبَلِّغْ بِه اَکْرَمَ عَطایاکَ ، قالَ : فَیَکْسُوهُ اللّه ُ الْعَزیزُ الْجَبّارُ حُلَّتَیْنِ مِنَ حُلَلِ الْجَنَّةِ وَ یُوضَعُ عَلی رَأْسِه تاجُ الْکَرامَةِ ثُمَّ یُقالُ لَهُ : هَلْ اَرْضَیْناکَ فیهِ ؟ فَیَقُولُ الْقُرْآنُ : یا رَبِّ قَدْ کُنْتُ اَرْغَبُ لَهُ فیما هُوَ اَفْضَلُ مِنْ هذا فَیُعْطَی الاَْمْنَ بِیَمینِه وَ الْخُلْدَ بِیَسارِه ثُمَّ یَدْخُلُ الْجَنَّةَ فَیُقالُ لَهُ : اقْرَأْ وَاصْعَدْ دَرَجَةً ؛ ثُمَّ یُقالُ لَهُ هَلْ بَلَغْتابِه وَ اَرْضَیْناکَ

(210) قرآن شناسی

ص:210

فَیَقُولُ : نَعَمْ . قالَ : وَ مَنْ قَرَأَهُ کَثیرا وَ تَعاهَدَهُ بِمَشَقَّةٍ مِنْ شِدَّةِ حِفْظِهِ اَعْطاهُ اللّه ُ عَزَّوَجَلَّ اَجْرَ هذا مَرَّتَیْنِ .

حضرت صادق علیه السلام فرمود : هرکه در حال جوانی قرآن بخواند و با ایمان هم باشد قرآن با گوشت و خونش بیامیزد و خدای عزوجل او را با فرشتگان پیغام برنده و نیک رفتارش رفیق کند و قرآن برای او در روز قیامت پرده و مانعی از آتش باشد و گوید : بار پروردگارا هر کارگری به مزد کار خویشتن رسیده جز کارگر من ، پس گرامی ترین عطاهای خود را به او برسان ، فرمود : پس خدای عزیز و جبار دو جامه از جامه های بهشتی به او بپوشاند و بر سرش تاج کرامت نهاده شود ، سپس به قرآن گفته شود : آیا ما تو را درباره این شخص خشنود کردیم ؟ قرآن گوید : بار پروردگارا من برتر از این درباره او میل داشتم ، پس نامه امان (از دوزخ را) به دست راستش دهند و فرمان جاویدان ماندن در بهشت را در

قرآن شناسی (211)

ص:211

دست چپش گذراند و وارد بهشت گردد ، پس به او گفته شود : بخوان (قرآن را) و یک درجه بالا برو ، سپس به قرآن گویند : آیا آنچه تو خواستی به او رساندیم و تو را خشنود کردیم ؟ گوید : آری ، حضرت فرمود : هرکس قرآن را بسیار بخواند و با اینکه حفظ آن (بر او) دشوار است آن را به ذهن خویش بسپارد خدای عزوجل دو بار پاداش آن را به او بدهد .

قالَ الصّادِقُ علیه السلام : اِنَّ اَحَقَّ النّاسِ بِالتَّخَشُّعِ فِی السِّرِّ وَ الْعَلانِیَةِ لَحامِلُ الْقُرْآنِ وَ اِنَّ اَحَقَ النّاسِ فِی السِّرِّ وَ الْعَلانِیَةِ بِالصَّلاةِ وَ الصَّوْمِ لَحامِلُ الْقُرْآنِ ، (1)ثُمَّ نادی بِاَعْلی صَوْتِه : یا حامِلَ الْقُرْآنِ تَواضَعْ بِه یَرْفَعْکَ اللّه ُ وَ لا تَعَزَّزْ بِه فَیُذِلَّکَ اللّه ُ ، یا حامِلَ الْقُرْآنِ تَزَیَّنْ بِه لِلّهِ یُزَیِّنْکَ اللّهُ [بِه] وَ لا تَزَیَّنْ بِه لِلنّاسِ فَیَشینَکَ

(212) قرآن شناسی

ص:212

اللّهُ بِه ، مَنْ خَتَمَ الْقُرْآنَ فَکَاَنَّما استُدْرِجَتِ النُّبُوَّةُ بَیْنَ جَنْبَیْهِ وَ لکِنَّهُ لا یُوحی اِلَیْهِ وَ مَنْ جَمَعَ الْقُرْآنَ فَنَوْلُهُ : لا یَجْهَلُ مَعَ مَنْ یَجْهَلُ عَلَیْهِ وَ لا یَغْضَبُ فیمَنْ یَغْضَبُ عَلَیْهِ وَ لا یَحِدُّ فیمَنْ یَحِدُّ وَ لکِنَّهُ یَعْفُو وَ یَصْفَحُ وَ یَغْفِرُ وَ یَحْلُمُ لِتَعْظیمِ الْقُرْآنِ وَ مَنْ اُوتِیَ الْقُرْآنَ فَظَنَّ اَنَّ اَحَدا مِنَ النّاسِ اُوتِیَ اَفْضَلَ مِمّا اُوتِیَ فَقَدْ عَظَّمَ ما حَقَّرَ اللّهُ وَ حَقَّرَ ما عَظَّمَ اللّهُ .

امام صادق علیه السلام فرمود : رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود : همانا سزاوارترین مردمان بترس از خدا در نهان و عیان آن کس است که قرآن را دربردارد و هر آینه سزاوارترین مردمان در نهان و آشکار به نماز خواندن و روزه گرفتن آن کس است که قرآن را دربردارد . سپس به آواز بلند فرمود : ای دارنده قرآن به وسیله آن فروتنی پیشه کن تا خدایت بالا برد و بدان وسیله تکبرورزی و عزت طلبی نکن

قرآن شناسی (213)

ص:213

که خدا خوار و زبونت کند . ای دربردارنده قرآن برای خدا خود را بدان بیارای تا خدایت بدان بیاراید و با قرآن برای مردمان خودآرائی نکن که خدایت ترا بدان زشت کند ، هرکه قرآن را (با تدبر و فهمیدن) ختم کند گویا نبوت را در دل خود جای داده ، ولی به او وحی نمی رسد و هرکه قرآن را آن طور که شاید فراهم کند (چنین کسی) در برابر آن کس که با او نادانی کند (بردباری ورزد چون او) نادانی نکند و در برابر کسی که بر او خشم گیرد (شکیبائی ورزد) خشم نکند ، و با هرکس که با او تندی کند تندی نکند ، ولی بگذرد و ندیده گیرد و بیامرزد و حلم ورزد به خاطر بزرگ داشت قرآن و هرکه قرآن بدو داده شود و باز گمان کند که به یک تن از مردم بهتر از آنچه او دارد چیزی داده اند آن کس بزرگ دانسته آنچه را خدا کوچک شمرده و کوچک دانسته آنچه را خداوند بزرگ شمرده است .

(214) قرآن شناسی

ص:214

عَنْ اَبی عَبْدِاللّه ِ علیه السلام قالَ : النّاسُ اَرْبَعَةٌ ، فَقُلْتُ : جُعِلْتُ فِداکَ وَ ما هُمْ ؟ فَقالَ : رَجُلٌ اُوتِیَ الاْیمانَ وَ لَمْ یُؤْتَ الْقُرْآنَ وَ رَجُلٌ اُوتِیَ الْقُرْآنَ وَ لَمْ یُؤْتَ الاْیمانَ وَ رَجُلٌ اُوتِیَ الْقُرْآنَ وَ اُوتِیَ الاْیمانَ وَ رَجُلٌ لَمْ یُؤْتَ الْقُرْآنَ وَ لاَ الاْیمانَ ، قالَ : قُلْتُ : جُعِلْتُ فِداکَ فَسِّرْ لی حالَهُمْ ، فَقالَ : اَمَّا الَّذی اُوتِیَ الاْیمانَ وَ لَمْ یُؤْتَ الْقُرْآنَ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ التَّمْرَةِ طَعْمُها حُلْوٌ وَ لا ریحَ لَها وَ اَمَّا الَّذی اُوتِیَ الْقُرْآنَ وَ لَمْ یُؤْتَ الاْیمانَ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ الاْآسِ ریحُها طَیِّبٌ وَ طَعْمُها مُرٌّ وَ اَمّا مَنْ اُوتِیَ الْقُرْآنَ وَ الاْیمانَ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ الاُْتْرُجَّةِ ریحُها طَیِّبٌ وَ طَعْمُها طَیِّبٌ وَ اَمَّا الَّذی لَمْ یُؤْتَ الاْیمانَ وَ لاَ الْقُرْآنَ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ الْحَنْظَلَةِ طَعْمُها مُرٌّ وَ لا ریحَ لَها .

ابان بن تغلب از امام صادق علیه السلام فرمود : مردم بر چهارگونه هستند ، من عرض کردم : فدایت شوم آنها کیانند ، فرمود : یکی مردی که ایمان دارد ولی قرآن به او

قرآن شناسی (215)

ص:215

داده نشده ، (دیگر) مردی که قرآن را دارد ولی ایمان ندارد ، (سوم) مردی که هم قرآن را به او داده اند و هم ایمان را ، (چهارم) مردی که نه قرآن را دارا است و نه ایمان دارد ، عرض کردم : قربانت گردم برای من حال این ها را بیان و شرح فرمائید ، فرمود : اما آنکه ایمان دارد ولی قرآن بدو داده نشده چون میوه (یا خرما)ای است که مزه اش شیرین است ولی بو ندارد و اما آن کس که قرآن را دارا است ولی ایمان ندارد چون برگ درخت مورد است که بویش خوش ولی مزه اش تلخ است و اما آن کس که هم قرآن را دارا است و هم ایمان دارد چون ترنج است که هم خوشبو است و هم خوش مزه و اما آن کس که نه قرآن به او داده شده و نه ایمان مانند هندوانه بوجهل است که نه بو دارد و مزه اش نیز تلخ است .

عَنِ الزُّهَرِیِّ قالَ : قُلْتُ لِعَلِّیِ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام اَیُّ الاَْعْمالِ اَفْضَلُ ؟ قالَ : الْحالُّ

(216) قرآن شناسی

ص:216

الْمُرْتَحِلُ قُلْتُ : وَ مَا الْحالُّ الْمُرْتَحِلُ قالَ : فَتْحُ الْقُرْآنِ وَ خَتْمُهُ ، کُلَّما جاءَ بِاَوَّلِهِ ارْتَحَلَ فی آخِرِه وَ قالَ : قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : مَنْ اَعْطاهُ اللّه ُ الْقُرْآنَ فَرَأی اَنَّ رَجُلاً اُعْطِیَ اَفْضَلَ مِمّا اُعْطِیَ فَقَدْ صَغَّرَ عَظیما وَ عَظَّمَ صَغیرا .

زهری گوید : به حضرت علی بن الحسین علیه السلام عرض کردم : کدام عمل بهتر است ؟ فرمود : عمل آن کس که فرود آید و کوچ کند ، عرض کردم : او کیست (و یعنی چه) فرمود : قرآن را باز کند (و خواندنش را آغاز کند) و به انجام رساند و هر زمان که از اولش درآید به آخرش کوچ کند . و فرمود : رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده: هرکس که خدا قرآن به او داد و چنان پندارد که به مردی بهتر از او چیزی داده اند خیر بزرگی را کوچک شمرده و کوچکی را بزرگ دانسته است .

عَنْ مُعاوِیَةَ بْنِ عَمّارٍ قالَ : قالَ لی اَبُو عَبْدِاللّه ِ صلی الله علیه و آله : مَنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ فَهُوَ غَنِیٌّ وَ لا

قرآن شناسی (217)

ص:217

فَقْرَ بَعْدَهُ وَ اِلاّ ما بِه غِنًی . (1)

معاویة بن عمار گوید : امام صادق علیه السلام به من فرمود : هرکه قرآن بخواند او بی نیاز شود و نیازی پس از آن نیست ، وگرنه (اگر قرآن بی نیازش نکند) هیچ چیز او را بی نیاز نکند .

قالَ الصّادِقُ علیه السلام : حَمَلَةُ الْقُرْآنِ عُرَفاءُ اَهْلِ الْجَنَّةِ ، وَالْمُجاهِدُونَ فی سَبیلِ اللّه ِ قُوّادُها ، وَ الرُّسُلُ سادَةُ اَهْلِ الْجَنَّةِ . (2)

حضرت صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: حاملین قرآن نمایندگان و

سرپرستان اهل بهشتند و مجاهدان در راه خدا جلوداران اهل بهشتند و پیامبران آقایان اهل بهشتند .

(218) قرآن شناسی

ص:218

عَلَیْهِ فَیَقُولُ : مَنْ اَنْتَ فَتَقُولُ : اَنَا سُورَةٌ کَذا وَ کَذا فَلَوْ اَنَّکَ تَمَسَّکْتَ بی وَ اَخَذْتَ بی لاََنْزَلْتُکَ هذِهِ الدَّرَجَةَ فَعَلَیْکُمْ بِالْقُرْآنِ ، ثُمَّ قالَ : اِنَّ مِنَ النّاسِ مَنْ یَقْرَأُ الْقُرْآنَ لِیُقالَ: فُلانٌ قارِی ءٌ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقْرَأُ الْقُرْآن لِیَطْلُبَ بِهِ الدُّنْیا وَ لا خَیْرَ فی ذلِکَ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقْرَأُ الْقُرْآنَ لِیَنْتَفِعَ بِه فی صَلاتِه وَ لَیْلِه وَ نَهارِه .

یعقوب احمر گوید : به حضرت صادق علیه السلام عرض کردم : فدایت شوم من قرآن را خوانده ام ولی از ذهنم رفته است دعا کنید که خداوند آن را به من بیاموزد گوید: آن حضرت از این مطلب که من خدمتش عرض کردم ناراحت شد و فرمود : خداوند آن را به تو و ما همگی یاد دهد گوید : ما نزدیک ده نفر بودیم سپس فرمود : سوره ای که مردی می خواند با اوست تا گاهی که آن را واگذارد ، پس روز قیامت در زیباترین صورت نزدش آید و بر او سلام کند آن مرد گوید : تو کیستی ؟ گوید : من فلان سوره ام و اگر تو به من چسبیده بودی و نگاهم داشته بودی تو را

(220) قرآن شناسی

ص:220

در این درجه فرود می آورم ، پس بر شما باد به ملازمت قرآن ، سپس فرمود : برخی از مردمند که قرآن خوانند که گفته شود : فلان کس قاری قرآن است و برخی قرآن می خوانند برای (سودجوئی) و به دست آوردن دنیا و خیری در این ها نیست و برخی هستند که قرآن خوانند تا از آن در نمازشان و در شب و روزشان منتفع شوند .

عَنْ اَبی عَبْدِاللّه ِ علیه السلام قالَ : الْقُرْآنُ عَهْدُاللّه ِ اِلی خَلْقِه فَقَدْ یَنْبَغی لِلْمَرْءِ الْمُسْلِمِ اَنْ یَنْظُرَ فی عَهْدِه وَ اَنْ یَقْرَأَ مِنْهُ فی کُلِّ یَوْمٍ خَمْسینَ آیَةً .

حضرت صادق علیه السلام فرمود : قرآن عهد خداوند و فرمان او است بر خلقش پس سزاواراست برای شخص مسلمان که در این عهد و فرمان خدا نظر افکند و روزی پنجاه آیه از آن بخواند .

عَنِ الزُّهرِیِّ قالَ : سَمِعْتُ عَلِیَ بْنَ الْحُسَیْنِ علیه السلام یَقُولُ : آیاتُ الْقُرْآنِ

قرآن شناسی (221)

ص:221

خَزائِنُ فَکُلَّما فُتِحَتْ خِزانَةٌ یَنْبَغی لَکَ اَنْ تَنْظُرَ ما فیها .

زهری گوید : از حضرت علی بن الحسین علیه السلام شنیدم که می فرمود : آیه های قرآن گنجینه هائی است ، پس هرگاه در یک گنجینه را گشودی شایسته است که بدانچه در آن است نظر بیفکنی !

عَنْ اَبی عَبْدِاللّه ِ علیه السلام قالَ : اِنَّ الْبَیْتَ اِذا کانَ فیهِ الْمَرْءُ الْمُسْلِمُ یَتْلُوا الْقُرْآنَ یَتَراءاهُ اَهْلُ السَّماءِ کَما یَتَراءی اَهْلُ الدُّنْیَا الْکَوْکَبَ الدُّرِّیَّ فِی السَّماءِ .

حضرت صادق علیه السلام فرمود : خانه ای که در او شخص مسلمانی قرآن می خواند اهل آسمان آن خانه را بنگرند چنانچه اهل دنیا ستاره درخشان را در آسمان بنگرند .

قالَ اَمیرُالْمُؤْمِنینَ علیه السلام الْبَیْتُ الَّذی یُقْرَأُ فیهِ الْقُرْآنُ وَ یُذْکَرُ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ فیهِ تَکْثُرُ بَرَکَتُهُ وَ تَحْضُرُهُ الْمَلائِکَةُ وَ تَهْجُرُهُ الشَّیاطینُ وَ یُضیی ءُ لاَِهْلِ السَّماءِ کَما

(222) قرآن شناسی

ص:222

تُضیی ءُ الْکَواکِبُ لاَِهْلِ الاَْرْضِ وَ اِنَّ الْبَیْتَ الَّذی لا یُقْرَأُ فیهِ الْقُرْآنُ وَ لا یُذْکَرُ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ فیهِ تَقِلُّ بَرَکَتُهُ وَ تَهْجُرُهُ الْمَلائِکَةُ وَ تَحْضُرُهُ الشَّیاطینُ .

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود : خانه ای که در آن قرآن خوانده شود و ذکر خدای عزوجل (و یاد او) در آن بشود ، برکتش بسیار گردد و فرشتگان در آن بیایند و شیاطین از آن دور شوند و برای اهل آسمان می درخشد چنانچه ستارگان برای اهل زمین می درخشند و خانه ای که در آن قرآن خوانده نشود و ذکر خدای عزوجل در آن نشود و برکتش کم شود و فرشتگان از آن دور شوند و شیاطین در آن حاضر گردند .

عَنْ اَبیعَبْدِاللّه ِ علیه السلام قالَ:مایَمْنَعُ التّاجِرَمِنْکُمُ الْمَشْغُولَ فیسُوقِهاِذارَجَعَ اِلیمَنْزِلِه اَنْ لایَنامَ حَتّی یَقْرَأَ سُورَةً مِنَ الْقُرْآنِ فَتُکْتَبُ لَهُ مَکانَ کُلِ آیَةٍ یَقْرَؤُها عَشْرُ حَسَناتٍ وَ یُمْحی عَنْهُ عَشْرُسَیِّئاتٍ .

قرآن شناسی (223)

ص:223

حضرت صادق علیه السلام فرمود : چه بازمی دارد تاجری را که در بازار مشغول (به تجارت است) از اینکه چون (شب هنگام) به خانه بازمی گردد نخوابد تا یک سوره از قرآن بخواند و به جای هر آیه که می خواند برایش ده حسنه نوشته شود و ده گناه از او محو گردد .

عَنْ عَلِیِ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهم السلام مَنِ اسْتَمَعَ حَرْفا مِنْ کِتابِ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ مِنْ غَیْرِ قِراءَةٍ کَتَبَ اللّهُ لَهُ حَسَنَةً وَ مَحاَعَنْهُ سَیِّئَةً وَ رَفَعَ لَهُ دَرَجَةً وَ مَنْ قَرَأَ نَظَرا مِنْ غَیْرِ صَوْتٍ کَتَبَ اللّهُ لَهُ بِکُلِّ حَرْفٍ حَسَنَةً وَ مَحاَعَنْهُ سَیِّئَةً وَ رَفَعَ لَهُ دَرَجَةً وَ مَنْ تَعَلَّمَ مِنْهُ حَرْفا ظاهِرا کَتَبَ اللّهُ لَهُ عَشْرَ حَسَناتٍ وَ مَحا عَنْهُ عَشْرَ سَیِّئاتٍ وَ رَفَعَ لَهُ عَشْرَ دَرَجاتٍ قالَ : لا اَقُولُ بِکُلِّ آیَةٍ وَ لکِنْ بِکُلِّ حَرْفٍ : باءٍ اَوْ تاءٍ اَوْ شِبْهِهِما قالَ : وَ مَنْ قَرَأَ حَرْفا [ظاهِرا] وَ هُوَ جالِسٌ فی صَلاتِه کَتَبَ اللّهُ لَهُ بِه خَمْسینَ حَسَنَةً وَ مَحاعَنْهُ خَمْسینَ سَیِّئَةً وَ رَفَعَ لَهُ خَمْسینَ دَرَجَةً وَ مَنْ قَرَأَ حَرْفا وَ هُوَ قائِمٌ فی

(224) قرآن شناسی

ص:224

صَلاتِه کَتَبَ اللّهُ لَهُ بِکُلِّ حَرْفٍ مِائَةَ حَسَنَةٍ وَ مَحاعَنْهُ مِائَةَ سَیِّئَةٍ وَ رَفَعَ لَهُ مِائَةَ دَرَجَةٍ وَ مَنْ خَتَمَهُ کانَتْ لَهُ دَعْوَةٌ مُسْتَجابَةٌ مُؤَخَّرَةُ اَوْ مُعَجَّلَةُ ، قالَ : قُلْتُ : جُعِلْتُ فِداکَ خَتَمَهُ کُلَّهُ ؟ قالَ : خَتَمَهُ کُلَّهُ .

حضرت علی بن الحسین علیه السلام فرمود : هرکس یک حرف از قرآن را گوش کند فقط گرچه نخواند ، خداوند برای او یک حسنه بنویسد و یک گناه از او محو کند و یک درجه برایش بالا برد و هرکس با نگاه و بدون صوت و تلفظ آن را بخواند ، برایش به هر حرفی حسنه ای بنویسد و گناهی از او محو کند و درجه او بالا برد و هرکس یک حرف ظاهر از آن را بیاموزد خداوند برایش ده حسنه بنویسد و ده گناه از او محو کند و ده درجه برایش بالا برد ، فرمود : نمی گویم به هر آیه بلکه به هر حرفی چون باء ، تاء یا مانند این ها و هرکس یک حرف ظاهر آن را در نماز و در حال نشسته بخواند خداوند برای او پنجاه حسنه بنویسد و پنجاه گناه از او محو

قرآن شناسی (225)

ص:225

کند و پنجاه درجه برای او بالا برد و هرکس یک حرف از آن در حال ایستاده در نمازش بخواند خداوند در برابر یک حرف صد حسنه برایش بنویسد و صد گناه از او محو کند و صد درجه برایش بالا برد و هرکس آن را ختم کند یک دعای اجابت شده ای (نزد خداوند) دارد چه تأخیر افتد و چه همان زمان به او بدهند ، گوید : عرض کردم : قربانت گردم همه قرآن را ختم کند ؟ فرمود : همه آن را ختم کند .

قالَ اَبی عَبْدِاللّه ِ علیه السلام : مَنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ فِی الْمُصْحَفِ مُتِّعَ بِبَصَرِه وَ خُفِّفَ عَنْ والِدَیْهِ وَ اِنْ کانا کافِرَیْنِ .

حضرت صادق علیه السلام فرمود : هرکه قرآن را از روی آن بخواند از دیدگان خود بهره مند شود و سبب سبک شدن عذاب پدر و مادرش گردد اگرچه آن دو کافر باشند.

(226) قرآن شناسی

ص:226

عَنْ اَبی عَبْدِاللّه ِ علیه السلام قالَ : اِنَّهُ لَیُعْجِبُنی اَنْ یَکُونَ فِی الْبَیْتِ مُصْحَفٌ یَطْرُدُ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ بِهِ الشَّیاطینَ .

امام صادق علیه السلام فرمود : هر آینه من خوش دارم که در خانه قرآنی باشد که خدای عزوجل بدان سبب شیطان ها را (از آن خانه) دور کند .

عَنْ اَبی عَبْدِاللّه ِ علیه السلام قالَ : ثَلاثَةٌ یَشْکُونَ اِلَی اللّهِ عَزَّوَجَلَّ : مَسْجِدٌ خَرابٌ لا یُصَلّیفیهِ اَهْلُهُ وَ عالِمٌ بَیْنَ جُهّالٍ وَ مُصْحَفٌ مُعَلَّقٌ قَدْ وَقَعَ عَلَیْهِ الْغُبارُ لا یُقْرَأُفیهِ.

امام صادق علیه السلام فرمود : سه چیز است که به درگاه خدای عزوجل شکایت کند مسجد ویرانی که اهلش در آن نماز نخوانند و دانشمند و عالمی که میان نادان ها و جهال باشد و قرآنی که گرد بدان نشسته و کسی آن را نخواند .

عَنْ اِسْحاقَ بْنِ عَمّارٍ ، عَنْ اَبی عَبْدِاللّه ِ علیه السلام قالَ : قُلْتُ لَهُ : جُعِلْتُ فِداکَ اِنّی اَحْفَظُ الْقُرْآنَ عَلی ظَهْرِ قَلْبی فَأَقْرَأُهُ عَلی ظَهْرِ قَلْبی اَفْضَلُ اَوْ اَنْظُرُ فِی الْمُصْحَفِ ؟ قالَ :

قرآن شناسی (227)

ص:227

فَقالَ لی : بَلِ اقْرَأْهُ وَانْظُرْ فِی الْمُصْحَفِ فَهُوَ اَفْضَلُ ، اَما عَلِمْتَ اَنَّ النَّظَرَ فِی الْمُصْحَفِ عِبادَةٌ ؟

اسحاق بن عمار گوید : به حضرت صادق علیه السلام عرض کردم : قربانت گردم من قرآن را حفظ دارم آن را از حفظ بخوانم بهتر است یا از روی قرآن ؟ فرمود : بلکه آن را بخوان و نگاه به قرآن کن (و از روی آن بخوان) که بهتر است، آیا ندانسته ای که نگاه کردن در قرآن عبادت است؟

عَنْ عَبْدِاللّه ِبْنِ سُلَیْمانَ قالَ : سَأَلْتُ اَباعَبْدِاللّه ِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللّه ِ عَزَّوَجَلَّ : «وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتیلاً» قالَ : قالَ اَمیرُالْمُؤْمِنینَ صَلَواتُ اللّه ِ عَلَیْهِ : بَیِّنْهُ تِبْیانا وَ لا تَهُذَّهُ هَذَّ الشِّعْرِ وَ لا تَنْثُرْهُ نَثْرَ الرَّمْلِ وَ لکِنِ افْزَعُوا قُلُوبَکُمُ الْقاسِیَةَ وَ لا یَکُنْ هَمُّ اَحَدِکُمُ

ص:228

(228) قرآن شناسی

آخِرَ السُّورَةِ .(1)

عبداللّه بن سلیمان گوید : از حضرت صادق علیه السلام پرسیدم از گفتار خدای عزوجل (که فرماید:) «و رتل القرآن ترتیلاً» فرمود : امیرالمؤمنین علیه السلام فرموده : یعنی او را خوب بیان کن و همانند شعر آن را بشتاب مخوان و مانند ریگ (هنگام خواندن) آن را پراکنده مساز ، ولی دل های سخت خود را به وسیله آن به بیم و هراس افکنید و همت شما این نباشد که سوره را به آخر رساند (یعنی همت خود را درتدبر و تأمل درآیات و به کاربستن و عمل کردن آنهاقراردهیدنه به اینکه سوره را به آخر رسانید) .

قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله اقْرَؤُواالْقُرْآنَ بِأَلْحانِ الْعَرَبِ وَاَصْواتِها وَاِیّاکُمْ وَ لُحُونَ اَهْلِ ا

قرآن شناسی (229)

ص:229

لْفِسْقِ وَ اَهْلِ الْکَبائِرِفَاِنَّهُ سَیَجیءُ مِنْ بَعْدی اَقْوامٌ یُرَجِّعُونَ الْقُرْآنَ تَرْجیعَ الْغِناءِ وَالنَّوْحِ وَالرُّهْبانِیَّةِ، لایَجُوزُ تَراقِیَهُمْ قُلُوبُهُمْ مَقْلُوبَةٌ وَ قُلُوبُ مَنْ یُعْجِبُهُ شَأْنُهُمْ. (1)

امام صادق علیه السلام فرمود : رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود : قرآن را با لحن ها و آواز عرب بخوانید و از لحن فاسقان و گنهکاران دوری کنید ، زیرا پس از من مردمانی بیایند که قرآن را در گلو بچرخانند ، مانند خوانندگی و نوحه خوانی و خواندن کشیشان ، که از گلوی آنها نگذرد (یعنی مقبول درگاه خداوند واقع نگردد از مجلسی ره) دل های ایشان وارونه است و هرکه از آنها خوشش آید نیز دلش وارونه است .

عَنْ اَبی عَبْدِاللّه ِ قالَ : اَعْرِبِ الْقُرْآنَ فَاِنَّهُ عَرَبِیٌّ .

حضرت صادق علیه السلام فرمود : قرآن را با اعراب بخوانید

(230) قرآن شناسی

ص:230

زیراکه قرآن عربی است .

عَنْ اَبی عَبْدِاللّه ِ علیه السلام قالَ : اِنَّ الْقُرْآنَ لا یُقْرَأُ هَذْرَمَةَ وَ لکِنْ یُرَتَّلُ تَرْتیلاً فَاِذا مَرَرْتَ بِآیَةٍ فیها ذِکْرُ الْجَنَّةِ فَقِفْ عِنْدَها وَسَلِ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ الْجَنَّةَ وَ اِذا مَرَرْتَ بِآیَةٍ فیها ذِکْرُ النّارِ فَقِفْ عِنْدَها وَ تَعَوَّذْ بِاللّه ِ مِنَ النّارِ . (1)

هرآینه قرآن با سرعت و شتاب خوانده نشود و باید هموار و شمرده و با آهنگ خوش خوانده شود و هرگاه به آیه ای که در آن نام بهشت برده شده است گذر کنی آنجا بایست و از خدای عزوجل بهشت را بخواه و چون به آیه ای که در آن ذکر دوزخ است گذر کنی نزد آن نیز ایست کن و از دوزخ به خدا پناه ببر .

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام : مَن لم یَعرِفِ الحَقَّ مِن القرآنِ لم یَتَنَکَّبِ الفِتَنَ .(2)

قرآن شناسی (231)

ص:231

کسی که حقیقت را از طریق قرآن نشناسد ، از (گزند) فتنه ها بر کنار نماند .

حفص گوید : از حضرت موسی بن جعفر علیه السلام شنیدم که به مردی می فرمود : آیا ماندن در دنیا را دوست داری ؟ عرض کرد : آری ، فرمود : برای چه ؟ عرض کرد : برای خواندن قل هو اللّه احد ، حضرت سکوت فرمود و پس از ساعتی به من فرمود : ای حفض هرکه از دوستان و شیعیان ما بمیرد و قرآن را خوب نداند در قبر به او یاد دهند تا خداوند بدان وسیله درجه اش را بالا برد زیرا درجات بهشت برابر با آیات قرآن است به او گفته شود : بخوان و بالا رو ، پس می خواند و بالا می رود ، حفص گوید : من احدی را ندیدم که بر خود بیمناک تر باشد از حضرت موسی بن جعفر علیه السلام و نه امیدوارتر از او دیدم و قرآن را محزون (و با ناله) می خواند و هنگامی که قرآن می خواند گویا با انسانی روبرو سخن گوید .

قرآن شناسی (233)

ص:233

تَنزیلٌ مِن حَکیمٍ حَمیدٍ .(1)

در وصف قرآن ، می فرماید : قرآن ریسمان محکم خدا و دستگیره استوارش و راه برتر اوست که به بهشت می کشاند و از آتش می رهاند و بر اثر گذر زمان ها، کهنه نمی شود و زبان های گوناگون ، آن را به انحطاط و تباهی نمی کشاند ؛ چراکه قرآن برای زمان خاصّی قرار داده نشد . بلکه به عنوان راهنمای به سوی برهان و حجت بر هر انسانی در نظر گرفته شده است . نه از پیش رو و نه از پشت سرش باطل به آن راه نیابد ، فرود آمده از سوی حکیمی ستوده ، است .

کانَ [الرِّضا علیه السلام فی طریقِ خُراسانَ] یُکثِرُ بِاللَّیلِ فی فِراشِه مِن تِلاوَةِ الْقرآنِ، فَإذا مَرَّ بِآیَةٍ فیها ذِکرُ جَنّةٍ أو نارٍ بَکی و سَألَ اللّه َ الجَنَّةَ و تَعَوَّذَ بِه مِن النارِ .

قرآن شناسی (235)

ص:235

در راه سفر به خراسان ، شب ها در بسترش بسیار قرآن می خواند و هرگاه به آیه ای که در آن از بهشت یا آتش یاد شده بود می رسید ، می گریست و بهشت را از خدا مسألت می کرد و از آتش به او پناه می برد .

الإمامُ الرِّضا علیه السلام : مَن رَدَّ مُتَشابِهَ القرآنِ إلی مُحکَمِهِ هُدِیَ إلی صِراطٍ مُستَقیمٍ .(1)

هرکه متشابه قرآن را به محکم آن ارجاع دهد ، به راه راست هدایت شده است .

الإمامُ الرِّضا علیه السلام فی قولِه تعالی : «عَفااللّهُ عَنکَ لِمَ أذِنْتَ لَهُم» : هذا مِمّا نَزَلَ ب«إیّاکَ أعنی و اسمَعی یا جارَة» ... و کذلکَ قولُهُ عَزَّوجلَّ : «لِئنْ أشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ...» و قولُهُ عَزَّوجلَّ : «و لَولا أنْ ثَبَّتْناکَ لَقَدْ کِدْتَ تَرْکَنُ إلَیْهِمْ...» . (2)

(236) قرآن شناسی

ص:236

درباره آیه «خدا تو را ببخشد چرا به آنها اجازه دادی» ، فرمود : این از جمله آیاتی است که طبق ضرب المثل «به در می گویم که دیوار بشنود»، نازل شده است ... همچنین آیه «اگر شرک آوری، هر آینه عمل تو بر باد رود...» و نیز آیه «اگر نبود که ما تورا استوارگردانیدیم، هرآینه نزدیک بودکه به سوی آنهااندکی متمایل شوی...».

آن را از آنان گرفت و آن گاه که دشمنان خود را به دوستی و سرپرستی گرفتند ، خداوند آن دشمنان را بر ایشان ولایت و حکومت داد . دورافکندن کتاب ، به این بود که حروف و کلمات آن را برپا داشتند و معانیش را تحریف کردند ؛ کتاب را می خوانند و روایت می کنند اما آن را رعایت نمی کنند و به کار نمی بندند. نادانان از اینکه آن را خوب می خوانند و حفظ می کنند ، خوشحالند و دانایان از اینکه آن را رعایت نمی کنند و به کار نمی بندند ، اندوهناکند .

(238) قرآن شناسی

ص:238

نهج البلاغه ، محمد دشتی ، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی ، چاپ سوم.

پرتویی از قرآن، سیدمحمودطالقانی، انتشارات شرکت سهامی انتشار، جلد اول.

رَوْضُ الجِنان و رَوْحُ الجَنان فی تَفسیر القُرآن ، ابوالفتح رازی ، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی ، چاپ اول ، جلد اول.

تفسیر موضوعی قرآن کریم (قرآن در قرآن)، آیة اللّه جوادی آملی،

مرکز نشر اِسراء، چاپ اسوه .

طبقات مفسران ، شیعه جلد اول .

بحارالانوار ، جلد 92 .

پژوهشی در تاریخ قرآن .

میزان الحکمه ، محمّد محمّدی ری شهری ، انتشارات دارالحدیث ، چاپ چهارم .

صحیفه سجادیه امام زین العابدین علیه السلام ، ترجمه : محمّد مهدی رضایی،

ناشر : نشر جمال ، قم .

(240)

ص:240

فهرست مطالب

موضوع صفحه

اُنس با قرآن و مقام صالحین••• 20

قرآن، پایان بخش اختلاف مذموم••• 23

قرآن، کتاب حکیم••• 28

قرآن، همیشه تازه جاودان••• 31

فهم قرآن••• 35

فضیلت قرآن از دیدگاه عترت••• 42

اهمیّت قرآن از دیدگاه پیامبر رحمت و آزادی علیه السلام ••• 42

(242)

ص:242

فهرست مطالب

موضوع صفحه

رجوع به قرآن راه رهایی از فتنه هاست••• 42

قرآن پیشوا و رحمت است••• 78

قرآن ثروتی است که بدون آن توانگری نباشد••• 79

قرآن نیکوترین سخن است••• 80

قرآن شفا دهنده بزرگترین بیماری هاست••• 81

علوم و اخبار موجود در قرآن••• 82

(243)

ص:243

فهرست مطالب

موضوع صفحه

ثواب آموزش دادن قرآن••• 86

ترغیب به حفظ کردن قرآن••• 89

تشویق به مرورکردن قرآن در ذهن••• 94

آن چه که زیبنده قرآن دان است••• 99

آنچه که زیبنده قرآن دان نیست••• 100

تشویق به تلاوت قرآن••• 101

خواندن قرآن با صدای خوش••• 105

(244)

ص:244

فهرست مطالب

موضوع صفحه

آداب قرائت قرآن••• 108

1 تمیزکردن دهان ••• 108

2 ترتیل (روشن و شمرده خواندن) ••• 109

تلاوت های ممنوع••• 114

کسی که قرآن لعنتش می کند••• 115

قاریان نابکار••• 117

گوش دادن به قرآن••• 121

(245)

ص:245

فهرست مطالب

موضوع صفحه

قرآن ظاهری دارد و باطنی••• 123

پرهیز از تفسیر به رأی••• 124

انواع آیات قرآن••• 126

امّ القرآن••• 127

عظیم ترین ، عدالت خواهانه ترین ، ترس آورترین و امیدبخش ترین آیه••• 131

قرآن از دیدگاه فاطمه زهرا علیهاالسلام ••• 132

قرآن از دیدگاه امام علی علیه السلام ••• 137

(246)

ص:246

فهرست مطالب

موضوع صفحه

قرآن همیشه نو است••• 140

پاداش قرآن دانان••• 141

حق تلاوت••• 143

3 تدبر••• 146

گونه های قاریان••• 147

آیات محکم و متشابه••• 154

وجوه قرآن••• 157

(247)

ص:247

فهرست مطالب

موضوع صفحه

قرآن از دیدگاه امام حسن علیه السلام ••• 159

قرآن از دیدگاه امام حسین علیه السلام ••• 161

قرآن از دیدگاه امام زین العابدین علیه السلام ••• 162

قرآن از دیدگاه امام باقر علیه السلام ••• 170

قرآن از دیدگاه امام صادق علیه السلام ••• 185

4 پناه بردن به خدا ••• 194

آداب گوش دادن به قرآن••• 198

(248)

ص:248

فهرست مطالب

موضوع صفحه

اشارت های قرآن••• 203

آموختن قرآن••• 219

قرآن از دیدگاه امام موسی کاظم علیه السلام ••• 232

قرآن از دیدگاه امام رضا علیه السلام ••• 234

قرآن از دیدگاه امام الجواد علیه السلام ••• 23

ص:249

ص:250

ص:251

ص:252